خواجوی کرمانی یکی از شاعران نامدار ایران است که در بازۀ زمانی بین سعدی و حافظ زندگی می‌کرد. خواجو به نخلبند شاعران مشهور است.

با خواجوی کرمانی همراه باشید

خواجوی کرمانی که به خواجو نیز تخلص دارد، یکی از شاعران ایران زمین است که در نیمۀ اول سدۀ هشتم هجری می‌زیست. او در دوران مغول زندگی می‌کرد و به نخل‌بند شاعران شهرت دارد. از خواجوی کرمانی آثار منظوم متعددی بر جای مانده است. در ادامه به شرح زندگانی و معرفی آثار این شاعر بزرگ ایرانی خواهیم پرداخت.

شرح حال خواجوی کرمانی

خواجوی کرمانی در شهر کرمان دیده به جهان گشود و در شیراز چشم از جهان فرو بست. نام اصلی او «کمال‌الدین ابوالعطاء محمود بن علی بن محمود» است. خواجو علاوه بر «نخل‌بند شعرا» به «خلاق المعانی» و «ملک الفضلا» نیز شهرت دارد.

عده‌ای از ادیبان ایرانی معتقدند که خواجو حق زیادی بر گردن حافظ دارد. خواجو در اواخر سدۀ هفتم به دنیا آمد و در دوران جوانی خود به اصفهان، ری، عراق، مصر و شام سفر کرد. او در نیمۀ سدۀ هشتم در شیراز چشم از جهان فرو بست و در شمال این شهر در دامنۀ کوهی به نام کوه صبوی که در ابتدای جاده شیراز به اصفهان در تنگ‌الله اکبر قرار دارد به خاک سپرده شده است. قبر خواجو مشرف بر دروازه قرآن شیراز بوده و بنای این آرامگاه در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است.

خواجو از شاعران دوران مغول و هم‌عصر با سعدی شیرازی بوده است. او پیرو فرقه مرشدیه یا کازرونیه بود. وی در کودکی قصیدۀ تاریخ حمام یزد را سرود و توانمندی خود را با سرودن این اثر به اثبات رساند. اکنون این قصیده در دیوارهای این بنا نقش بسته است.

آثار خواجوی کرمانی

اشعار خواجوی کرمانی، اشعار عرفانی هستند که بر شعر شاعران پس از خواجو مانند حافظ شیرازی تاثیر زیادی گذاشته‌اند. غزل‌سرایی خواجو به سبک سنایی است و تقلید او در سرودن مثنوی از فردوسی بزرگ نیز مشهود است.

سبک او در شعر سرودن، سبک عراقی بود و طنز و انتقاد اجتماعی از شرایط ادیان در آن دوران نیز در آثار خواجو دیده می‌شود. خواجو اهل تصوف بود و از بزرگان صوفیه در زمان خود به شمار می‌رفت.

از خواجو آثار زیادی بر جای مانده که تعدادی از آنها به شرح زیر هستند:

دیوان خواجوی کرمانی

دیوان خواجو در زمان حیات او گردآوری شده و شامل غزل، ترجیع‌بند، قصیده، مسمط، رباعی، قطعه و ترکیب‌بند است. در دیوان خواجو قالب شعری مستزاد نیز دیده می‌شود که به دو قسمت با نام‌های «صنایع الکمال» و «بدایع الجمال» تقسیم می‌شود. قالب مستزاد در شعر فارسی به غزلی گفته می‌شود که جملۀ هماهنگ و موزونی به آخر تمام مصراع‌ها افزوده شده باشد.

خمسۀ خواجو

پنج مثنوی در وزن‌های گوناگون با نام‌های «همای و همایون»، «گل و نوروز»، « کمال‌نامه»، «روضه الانوار» و «گوهرنامه» در این خمسه وجود دارند.

شعر «همای و همایون» خواجه بعدها توسط فردی ناشناس با کمی تغییر و افزودن افسانه‌هایی به منظومه‌ای با عنوان «سام‌نامه» تبدیل شده است که عده‌ای به اشتباه آن را نیز به خواجو نسبت می‌دهند. سام‌نامه یک منظومۀ حماسه‌ای و عاشقانه است که شکل‌گیری آن بر محور عشق جهان پهلوان ایرانی (سام) به پریدخت است.

همای و همایون یک منظومۀ عاشقانه است که به عشق بین همای (شاهزاده شام) و همایون (دختر فغفور چین) می‌پردازد. «گل و نوروز» نیز عنوان یک داستان عاشقانه است که به عشق شاهزاده‌ای به نام «نوروز» به «گل» دختر پادشاه روم پرداخته است. خواجو در این اثر از نظامی در «خسرو و شیرین» تقلید کرده و خود او نیز در شعری اقرار نموده که شاگرد نظامی است.

فلک تا ازرقی باشد به منظر

جهان تا عنصری باشد به جوهر

نبیند نظم در شیرین کلامی

چو خواجو هیچ شاگرد نظامی

رسالۀ چهارگانۀ خواجو

رسالۀ چهارگانۀ خواجو مشتمل بر آثار چهارگانه‌ای است که نثر مصنوع و مسجع دارد و آراسته به آیه‌های قرآنی است. این رسالۀ چهارگانه شامل سراجیه، شمس و سحاب، شمع و شمشیر، نمد و پوریا است.  

حدیث عشق ز ما یادگار خواهد ماند

بنای شوق ز ما استوار خواهد ماند

کنون که کشتی ما در میان موج افتاد

سرشک دیده ز ما برکنار خواهد ماند

نظر سایرین درباره خواجوی کرمانی

عده زیادی اعتقاد دارند که نقش خواجوی کرمانی در ساخته شدن هویت ادبی حافظ شیرازی غیر قابل انکار است. متاسفانه این شاعر بزرگ ایرانی مورد بی‌مهری فراوان قرار گرفته و در مقطع تاریخی مابین سعدی و حافظ نتوانسته جلوۀ چندانی پیدا کند.

تقلید از آثار سایر شاعران در آثار خواجوی کرمانی زیاد به چشم می‌خورد و دلیل شهرت او به نخلبند شاعران نیز به همین علت است. برای مثال او در مثنوی «روضه الانوار» از «مخزن الاسرار» و در «گل و نوروز» از «خسرو و شیرین» و همچنین در «همای و همایون» از «اسکندنامه» تقلید کرده است.

عده‌ای معتقدند که او در سرودن قصیده‌های عارفانه از سنایی تقلید کرده و «کمال‌نامه» را با تقلید از «سیرالعباد» سنایی سروده است. اما عدۀ زیادی معتقدند که لقب «نخلبند» شایستۀ خواجو نیست و او اعجوبه‌ای بوده که کمتر مورد توجه قرار گرفته و آثار وی دیده نشده است.

سخن پایانی

خواجوی کرمانی یکی از شاعران نام‌آور ایران است که در بازۀ زمانی بین سعدی و حافظ می‌زیست. از خواجو چندین اثر بر جای مانده و تاثیرگذاری او بر حافظ مشهود است. او از آثار برخی از شاعران نامدار همچون نظامی و سنایی تقلید کرده و به همین دلیل به نخلبند شاعران مشهور است.

آه از آن یار که نبود خبر از یارانش
داد از آنکس که نباشد غم غمخوارانش
یاری آن نیست که آگاه نباشد از یار
یار باید که بود آگهی از یارانش