سنایی غزنوی که به حکیم سنایی نیز شهرت دارد، یکی از عارفان و شاعران پارسی‌گوی مشهور ایرانی است که در سده پنجم و ششم هجری می‌زیست.

سنایی غزنوی را بیشتر بشناسید

سنایی غزنوی که به حکیم سنایی نیز شهرت دارد، یکی از عارفان و شاعران پارسی‌‌گوی مشهور ایرانی است که در سده پنجم و ششم هجری می‌زیست. او یک صوفی بزرگ و شاعر قصیده‌سرا و مثنوی‌سرای زبان پارسی است. افراد زیادی اعتقاد دارند که سنایی غزنوی نخستین شاعری بوده که عرفان را به صورت جدی به شعر فارسی وارد کرده است. در ادامه به شرح حال مختصری از حکیم سنایی خواهیم پرداخت.

شرح حال سنایی غزنوی

سنایی غزنوی که نام اصلی او ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی غزنوی است، در شهری به نام غزنه یا غزنی در افغانستان امروزی دیده به جهان گشود و در همان شهر نیز چشم از جهان فرو بست. غزنی شهری است که در مرکز شرقی افغانستان قرار دارد و مرکز تاریخی منطقه زابلستان به شمار می‌آید. در زمان حکومت غزنویان این شهر پایتخت آنها بود.

عده‌ای معتقدند که یک فرد شراب‌خوار خاک‌نشین که هم‌عصر با حکیم سنایی بود، توانست انقلاب خاطر او را در سیر و سلوک رقم بزند. سنایی اوایل دوران جوانی خود را در شهرهای هرات، بلخ، سرخس و نیشابور گذراند و زمانی که ساکن بلخ بود به کعبه رفت و پس از بازگشت نیز تا مدتی در بلخ سکونت داشت. گفته می‌شود که دلیل کوچ سنایی از غزنی به بلخ به عشقی مربوط بوده که در دوران جوانی به آن گرفتار شده و به غیر از آن نیز به احسان خواجه اصیل الملک هروی امید داشته است؛ اما متاسفانه میانه آنها خیلی زود به هم می‌خورد و به همین دلیل او مجبور به ترک بلخ و کوچ به سرخس می‌شود.

 سنایی در سرخس نیز شکایت زیادی از فقر و تنگدستی اقتصادی در آن دوران داشت که در اشعار او بازتاب داشته است. پس از آن حکیم سنایی به هرات رفته مدتی در آنجا ساکن شده و سپس به نیشابور، خوارزم و بلخ رفته و پس از آن راهی حج می‌شود و پس از حج دوباره به بلخ باز می‌گردد.

زیارت مکه دگرگونی زیادی در سنایی غزنوی پدید می‌آورد و به همین دلیل با ترک زندگی بی بندوبار گذشته، تبدیل به یک آدم زاهد و پارسا می‌شود. او پس از مدتی برای بار دوم بلخ را ترک می‌کند و وارد سرخس می‌شود و تا سال‌ها در این شهر می‌ماند. او در سرخس از احترام زیادی نزد مردم برخوردار بوده به طوریکه او حتی درخواست قوام‌الدین درگزینی که وزیر معروف عراق در دوران سلجوقیان بود و برای جستجوی او به سرخس آمده بود را برای رفتن به دربار رد می‌کند.

پس از آن، حکیم سنایی به سایر شهرهای خراسان مسافرت می‌کند و بار دیگر به زادگاه خود باز می‌گردد و به سرایش قصیده‌های زهدآمیز خود مشغول می‌شود. او تا پایان عمر در غزنه در عزلت به سر می‌برد.

سبک شعری حکیم سنایی

سنایی غزنوی اشعار پرخاشگری دارد و مضامین قصیده‌های او بیشتر در نکوهش دنیاداری است. او اوضاع اجتماعی روزگار خود را نقد کرده و خود را یک شاعر اهل درد و دین معرفی می‌کند. بسیاری از مضامین عرفانی و اخلاقی و بسیاری از مفاهیم توسط اشعار سنایی و برای نخستین بار به ادبیات کهن فارسی وارد شدند  و پس از وی توسط عطار، مولانا، سعدی و حافظ به اوج رسیدند.

سنایی غزنوی در اندیشه مولانا تاثیر زیادی گذاشته به طوری که مولانا حکیم سنایی و عطار نیشابوری را به عنوان روح و چشم خود معرفی می‌کند و در جایی اینگونه می‌سراید:

عطار روح بود و سنایی دو چشم او

ما از پی سنایی و عطار آمدیم

آثار سنایی غزنوی

حکیم سنایی آثار زیادی را از خود بر جای گذاشته است که از آن جمله می‌توان به حدیقت الحقیقه، سیرالعباد الی المعاد، کارنامه بلخ و طریق التحقیق اشاره کرد.

حدیقه الحقیقه

این منظومه با محتوای عرفانی خود در قالب مثنوی سروده شده و به آن فخری‌نامه یا الهی‌نامه نیز گفته می‌شود. این مجموعه از ۵ تا  ۱۲ هزار بیت تشکیل شده است.

سودای توام بی‌سر و بی‌سامان کرد

عشق تو مرا زنده جاویدان کرد

لطف و کرمت جسم مرا چون جان کرد

در خاک عمل بهتر ازین نتوان کرد

طریق التحقیق

 طریق التحقیق منظومه دیگری از سنایی غزنوی است که در قالب مثنوی سروده شده است.

سیرالعباد الی المعاد

 این منظومه عرفانی مشتمل بر ۷۰۰ بیت است که در آن به موضوعات اخلاقی پرداخته شده است. سنایی این مجموعه را در سرخس سروده و در آن از خلقت انسان سخن می‌گوید.

منبر و اسرار تو هردم تمام و مطلع

گر کنندت کافران از روی غیرت متهم

هر کجا مهر تو آمد بهره برگیرد مراد

هر کجا داد تو آمد رخت بر بندد ستم

کارنامه بلخ

 این اثرکه در زمان توقف حکیم سنایی در بلخ سروده شده شامل ۵۰۰ بیت است و به آن مطایبه‌نامه  نیز می‌گویند. در این اثر سنایی غزنوی به بخش‌هایی از زندگی خود، پدر و برخی از هم‌عصران خود می‌پردازد.

عشق‌نامه

عشق نامه در قالب مثنوی سروده شده و شامل ۱۰۰۰ بیت است و به چهار بخش حقایق، معارف، مواعظ و حکم تقسیم می‌شود.

تا این دل من همیشه عشق‌اندیش است

هر روز مرا تازه بلایی پیش است

عقل‌نامه

منظومه عقل‌نامه در قالب مثنوی و بر وزن و سبک عشق‌نامه سروده شده است.

مکتوبات 

مکتوبات شامل نامه‌ها و نوشته‌هایی از سنایی به نثر پارسی است که به مکتوبات سنایی شناخته می‌شود.

سرانجام سنایی غزنوی

سنایی غزنوی در دوران زندگانی خود سه حالت شخصیتی مختلف پیدا کرد. نخستین حالت شخصیتی او مداح و هجاگوی بود. پس از آن به وزن و نقد اجتماعی روی آورد و در آخر نیز عارف شد. او یک صوفی مشهور است اما تصوف او میانه‌رو می‌باشد. دوران زندگانی او در زمان شاهنشاهی غزنوی طی شد و اکنون آرامگاه حکیم سنایی به همراه آرامگاه مشاهیر دیگری همچون ابوریحان بیرونی، ابوالفضل بیهقی و سلطان محمود غزنوی در شهر غزنی افغانستان واقع است.

ملکا ذکر تو گویم که تو پاکی و خدایی

نروم جز به همان ره که توام راهنمایی

نتوان وصف تو گفتن که تو در فهم نگنجی

نتوان شبه تو گفتن که تو در وهم نیایی