رودکی، پدر شعر فارسی و استاد شاعران سدۀ چهارم هجری در دوران سامانیان است که آرامگاه او در کشور تاجیکستان قرار دارد.

نگاهی به زندگی‌نامه رودکی

رودکی شاعر بزرگ ایرانی که او را اولین شاعر نامدار پارسی‌سرا در دوره سامانی می‌دانند، در سده چهارم هجری ‌می‌زیست و به نوعی استاد شاعران این سده به شمار می‌آمد. رودکی را پدر شعر فارسی می‌دانند؛ زیرا تا پیش از او هیچ شاعری دیوان شعر نداشته است. در این مطلب قصد داریم به شرح حال مختصری از این شاعر گرانقدر ایرانی بپردازیم. لطفا تا پایان این مطلب با ما همراه باشید.

شرح حال رودکی 

رودکی در روستایی به دنیا آمد که به «پنجکنت» شهرت داشت و امروزه این ناحیه در کشور تاجیکستان قرار دارد. از نوشته‌های ابوحاتم رازی که یک ایرانی عربی‌نویس در عصر رودکی بود، مسجل شده که رودکی نخستین شاعر پارسی‌سرا است که دیوان شعر دارد؛ به همین دلیل او را پدر شعر پارسی می‌نامند.

ریچارد فرای که یک ایران‌شناس و شرق‌شناس آمریکایی برجسته است و نقش تاثیرگذاری در پایه‌گذاری مرکز مطالعات خاورمیانه در دانشگاه هاروارد داشت، اعتقاد دارد که رودکی نقش موثری در تغییر خط از پهلوی به پارسی داشته است. متاسفانه از بیش از یک میلیون و سیصد هزار بیت و ۶ مثنوی که توسط این شاعر گرانقدر سروده شده، تنها ابیات پراکنده‌ای به همراه چند رباعی و غزل و قصیده بر جای مانده است.

تعداد ابیاتی که از وی باقی مانده را ۱۴۰۷ تخمین می‌زنند. رودکی در دوران سامانیان می‌زیست که دودمانی از امیران سنی مذهب و ایرانی‌تبار بودند. او در نیمه دوم سده سوم هجری چشم به جهان گشود و به دلیل محبوبیت فراوان در دربار امیر نصر سامانی که سومین امیر در دودمان سامانی بود، توانست به ثروت زیادی دست پیدا کند.

امیر نصر سامانی، بخارا را پایتخت خود قرار داد و این شهر را به مرکز ادبیات تبدیل کرد. مطابق با اطلاعات تاریخی، رودکی علاوه بر چکامه‌سرایی در ترجمه، موسیقی و آواز نیز چیره‌دست بوده است. متاسفانه این شاعر گرانقدر در چند سال پایانی عمر خود مورد بی‌مهری امیران قرار گرفت و به همین دلیل به زادگاه خود بازگشته و در همان جا نیز از دنیا رفت.

سبک رودکی

سبک شعری رودکی، سبک خراسانی بود که به آن سبک ترکستانی نیز گفته می‌شد. این سبک، سبک غالب آن دوران به شمار می‌آمد و نخستین شیوه و سبک شعر کهن پارسی محسوب می‌شد.

رودکی را در موارد بسیاری می‌توان جزء اولین‌های ادبیات پارسی به شمار آورد. شمس قیس رازی که یکی از منتقدان مهم ادبی ایران است، رودکی را آفریننده رباعی می‌داند. دولتشاه سمرقندی که شاعر و تذکر‌ه‌نویس مشهور قرن نهم هجری است، اعتقاد دارد که آغاز شاعری رودکی با شنیدن صدای شاد کودکی همراه بوده که در حال بازی بوده و او این کودک را پسر یعقوب لیث صفاری می‌داند که بنیان‌گذار سلسله صفاریان است.

مهارت رودکی در موسیقی

گفته شده که این شاعر بزرگ در موسیقی نیز چیره‌دست بوده و در نواختن چنگ استاد بوده است. مطابق با اسناد تاریخی، توانمندی او در شعر و موسیقی باعث شد تا ابونصر سامانی به شدت تحت تاثیر قرار بگیرد و پس از اینکه شعر معروف «بوی جوی مولیان» را می‌شنود به قدری تحت تاثیر قرار می‌گیرد که هرات را به مقصد بخارا بدون پوشیدن کفش ترک می‌کند.

البته آنطور که از سروده‌های رودکی نیز برداشت می‌شود، فردی به نام «ماج» یا «مج» که راوی اشعار این شاعر بزرگ بوده، اشعار او را با صدای خوش برای دیگران نقل می‌کرده است.

آثار رودکی

از رودکی ابیات و آثار اندکی بر جای مانده که مهمترین آنها موارد زیر هستند:

کلیله و دمنه

مهم‌ترین اثر او کلیله و دمنه به صورت منظوم است که فقط سه مثنوی از آن بر جای مانده و باقی ابیات ناپدید شده‌اند. این کتاب که در اصل هندی بود، در زمان ساسانیان به دستور بزرگمهر، وزیر خسرو انوشیروان پادشاه ساسانی و توسط برزویه به پارسی میانه یا زبان پهلوی ساسانی ترجمه شد. این مجموعه داستان‌های رازآلود که از زبان حیوانات نقل شده است، توسط ابن مقفع بعد از اسلام به عربی ترجمه شده و اثر ابن مقفع به احتمال زیاد توسط رودکی تبدیل به شعر فارسی گشته است.

فردوسی در شاهنامه به داستان منظوم شدن کلیله و دمنه توسط این شاعر بزرگ پرداخته و شیخ بهایی نیز در کتاب کشکول خود ذکر کرده که این منظومۀ رودکی شامل ۱۲ هزار بیت بوده است.

از بیشتر آثار و اشعار رودکی چیزی باقی نمانده و این چند بیت نمونه‌ای از ابیات منظومۀ کلیله و دمنه است.

دمنه را گفتا که تا این بانگ چیست؟   

با نهیب و سهم این آوای کیست؟

دمنه گفت او را: جز این آوا دگر

کار تو نه هست و سهمی بیشتر

آب هرچه بیشتر نیرو کند

بند ورغ سست بوده بفگند

دل گسسته داری از بانگ بلند

رنجکی با شدت و آواز بلند

سندبادنامه

سندبادنامه نیز یکی دیگر از آثار رودکی است که این اثر هم در اصل متعلق به کشور هند بود و در زمان ساسانیان به ایران برده شد. این اثر از ایران وارد ادبیات عرب و سپس اروپا گشت. در دوران سامانیان، نوح یکم سامانی دستور ترجمه سندبادنامه را به زبان پارسی داد. سندبادنامه‌ای که اکنون در دست داریم، نوشته فرد دیگریست و تنها چند بیت محدود مطابق با نظر دانشمندان از سندبادنامه رودکی بر جای مانده است.

مدایع و اشعار غنایی

عمده شعرهای غنایی رودکی شامل رباعی‌ها و غزل‌های او هستند. بیشتر این شعرها بر پایه «دم‌غنیمت‌شمری» و خوشی گذران زندگی هستند. «دم‌غنیمت‌شمری» یا «دم را غنیمت بشمار» که به عنوان یک کلام قصار به کار می‌رود، در واقع مصراعی است که از یک شعر لاتین از هوراس برگرفته شده است. البته این مسئله را متاثر از فلسفه اپیکور می‌دانند که پس از آن به رودکی در ایران رسیده و سپس به دست خیام و حافظ انتقال یافته است.

رودکی به دلیل آنکه یک شاعر درباری به شمار می‌آمد در تکریم و مدح شاهان و بزرگان شعر می‌سرود که بیشتر مدایح او در قالب قصیده هستند. معروف‌ترین مدیحه او در مدح امیر سیستان بوده است. البته میانه‌روی این شاعر بزرگ در مدیحه‌سرایی به طور کامل مشهود است و نمی‌توان اثری از چاپلوسی و تملق در اشعار او مشاهده کرد. دو مدیحه معروف دیگر او برای «خواجه مرادی» و «شهید بلخی» سروده شده است.

بوی جوی مولیان آید همی

یاد یار مهربان آید همی

...

ریگ آموی و درشتی راه او

زیر پایم پرنیان آید همی

...

آب جیحون از نشاط روی دوست

خنگ ما را تا میان آید همی

...

ای بخارا! شاد باش و دیر زی

میر زی تو شادمان آید همی

...

میر ماه است و بخارا آسمان

ماه سوی آسمان آید همی

...

میر سرو است و بخارا بوستان

سرو سوی بوستان آید همی

...

آفرین و مدح سود آید همی

گر به گنج اندر زیان آید همی

سرانجام رودکی

به دلیل شایعات فراوان مبنی بر نابینا شدن رودکی در پایان عمر، در سال ۱۹۴۰ که ۱۰۰۰ سال از مرگ او می‌گذشت، فردی به نام صدرالدین عینی که بنیانگذار ادبیات فارسی تاجیکی است تصمیم گرفت تا قبر او را پیدا کرده و شناسایی کند. پس از آن عده‌ای باستان‌شناس با نبش قبر او و تحقیقاتی که بر روی پیکر وی آغاز کردند و با توجه به اشعار خود شاعر توانستند چهره او را ترسیم کنند و به این نتیجه رسیدند که نابینا شدن او در نتیجه قرار دادن سر وی بر روی زغال یا آتش گداخته بوده است.

همچنین آثاری از شکستگی در ستون مهره‌ها و دنده‌های او مشاهده شد که نشانگر شکنجه شدنش پیش از مرگ است. رودکی توسط بسیاری از شاعران ایران زمین ستایش شده و شعرهای او بارها توسط سایر شاعران ایرانی مورد استقبال قرار گرفته است.

جایگاه جهانی رودکی

رودکی از جایگاه بسیار بالایی در سطح جهانی برخوردار است و او را پدر شعر کلاسیک فارسی می‌دانند. یکی از دهانه‌های برخوردی سیاره تیر به نام وی، دهانه رودکی نامگذاری شده است. تاکنون مراسم‌های متعددی برای بزرگداشت این شاعر گرانقدر برگزار شده است. آرامگاه رودکی در کشور تاجیکستان قرار دارد و بر بالای قبر وی بقعه‌ای مشابه با آرامگاه عطار طراحی شده است. چهارم دی ماه زادروز و بزرگداشت این چهرۀ مشهور تاریخ شعر و ادب فارسی است.