عبدالرحمن جامی یک همه‌چیزدان ایرانی است که در سدۀ 9 هجری می‌زیست. مشهورترین اثر او بهارستان نام دارد.

همراه با عبدالرحمان جامی

عبدالرحمان جامی که ملقب به خاتم الشعراست، یک همه‌چیزدان ایرانی و موسیقیدان و ادیب مشهور پارسی زبان در سده ۹ هجری است. جامی صوفی مسلک بود و نام اصلی او نورالدین عبدالرحمان بن  احمد بن محمد جامی است که در تربت جام دیده به جهان گشود و در هرات از دنیا رفت.

دلیل تخلص او به زادگاه او برمی‌گردد و مهم‌ترین اثر او بهارستان نام دارد که از گلستان سعدی الهام گرفته است. با ما همراه باشید تا نگاهی به زندگی‌نامه و شرح حال عبدالرحمان جامی، این همه‌چیزدان ایرانی داشته باشیم.

شرح حال عبدالرحمان جامی

عبدالرحمان جامی دوران کودکی و تحصیلات مقدماتی خود را در روستای خرگرد که یکی از روستاهای مهم و قدیمی شهرستان خواف  در استان خراسان رضوی است پشت سر گذاشت. در آن زمان این روستا یکی از توابع شهر هرات بود. او در سن ۱۳سالگی به همراه پدر به هرات کوچ کرد و در آنجا سکنی گزید و قسمت عمده زندگانی خود را در آن شهر گذراند.

او در ابتدا در شعر تخلص دشتی را برگزید اما بعدها آن را به دلیل تولدش در شهر جام و ارادتی که به شیخ الاسلام احمد جام داشت، به جامی تغییر داد. احمد جام از صوفیان ایران و عارفان سده ششم بود که در دوران سلجوقی زندگی می‌کرد.

عبدالرحمان جامی به دلیل سکونت در شهر هرات توانست در مدرسه نظامیه هرات که در آن زمان یکی از مراکز علمی معتبر بود تحصیلات خود را ادامه دهد و از محضر استادانی مانند محمد جاجرمی که یک شاعر و ادیب ایرانی در سده۷ و ۸ قمری بود بهره ببرد. در این دوران جامی با تصوف آشنا شد و به حلقه مریدان سعدالدین کاشغری  که یکی از مشایخ نامدار در طریقت نقش‌بندیه در شهر هرات بود پیوست و به قدری مجذوب تصوف شد که بعد از مرگ مرشد خود خلیفه این طریقت شد.

جامی بعدها به سمرقند رفت و از حمایت پادشاه علم‌دوست تیموری بهره جست و به کانونی برای تجمع دانشجویان و دانشمندان تبدیل شد. او اهل سنت و پیرو مذهب حنفی بوداما به دلیل اشعاری که در رابطه با اهل بیت پیامبر سروده است عده‌ای او را شیعه دانسته‌اند.

آثار عبدالرحمان جامی

جامی رساله‌ها و کتاب‌های زیادی  در قالب نظم و نثر به دو زبان عربی و فارسی دارد.

آثار منظوم جامی

جامی شعرهای خود را در دو مجموعه با عناوین «دیوان‌های سه‌گانه» و «هفت اورنگ» گردآوری کرده است.

دیوان‌های سه‌گانه

دیوان‌های سه‌گانه بخش بزرگی از شعرهای عبدالرحمان جامی را در بر گرفته است و شامل غزل‌ها، قصیده‌ها، قطعه‌ها و رباعی‌های زیادی از او است. این کتاب به سه بخش جوانی، اواسط زندگی و پایان زندگی جامی می‌پردازد.

هفت اورنگ جامی

هفت اورنگ یکی دیگر از آثار منظوم اوست و همانطور که از نامش پیداست از ۷ قسمت تشکیل شده است. هفت اورنگ جامی مملو از داستان‌های تمثیلی و تعلیمی و قصه‌های بسیاری است و تعداد کل بیت‌های آن در حدود 23640 بیت برآورد شده است. تمام هفت منظومه این اثر در قالب مثنوی هستند. بهترین مثنوی هفت اورنگ، یوسف و زلیخا است که به نام سلطان حسین سروده شده است.

آثار منثور جامی

آثار منثور عبدالرحمان جامی شامل بهارستان، نفحات‌الانس و شواهدالنبوه است. 

بهارستان جامی

بهارستان یکی از مشهورترین آثار اوست که قسمت‌هایی از آن را به سبک و سیاق گلستان سعدی نوشته است. این کتاب ۸ بخش دارد و جامی در آغاز آن ذکر کرده که این کتاب را برای فرزندش می‌نگارد که مشغول تحصیل و آموختن است.

بهارستان به نام‌های دیگری مانند تحفه‌الابرار و روضه‌الاخیار نیز مشهور است و در مقایسه با گلستان سعدی نظم و شعر بیشتری دارد. ۸ بخش این کتاب که به نام ۸ روضه بهارستان جامی مشهور هستند شامل حکایتی چند از زبان جانوران، ذکر مشایخ صوفیه،  اسرار حکومت و حکایت شاهان و ... است. بهارستان شامل توصیه‌ها و مطالب اخلاقی زیادی است و دستورهایی درباره زندگی دارد.

شواهدالنبوه

شواهد‌النبوه کتابی است که در آن مباحثی عنوان شده که به اثبات نبوت پیامبر اسلام می‌پردازد و بر اساس شواهد و دلایل، نبوت او را بر مبنای سلسله مراتب تاریخی از قبل از ولادت تا بعد از رحلت طبقه‌بندی کرده است و همچنین به شرح برخی از معجزات او پرداخته است. همچنین در بخش دیگری از این کتاب، عبدالرحمان جامی درباره خلفای راشدین نیز نکاتی را بیان کرده و کرامات آنها و اهل بیت پیامبر را ذکر کرده است.

نفحات الانس

کتاب نفحات‌الانس، کتابی است که به زبان پارسی نگاشته شده و به شرح زندگانی صوفیان و عارفان مسلمان که از سده‌های نخستین تا زمان خود جامی می‌زیستند می‌پردازد. این کتاب نوعی بازنویسی از کتاب طبقات‌الصوفیه اثر دانشمند و عارف صوفی مسلک، خواجه عبدالله انصاری است. این کتاب به پیشنهاد امیر علیشیر نوایی نگاشته شده که سیاستمدار برجسته دوران تیموریان بود و شاعر و دانشمند آن دوران نیز به شمار می‌آمد. تصحیح این اثر در سال ۱۳۷۰ خورشیدی منتشر شد و در بهمن ماه ۱۳۷۱ در دهمین مراسم کتاب سال به عنوان کتاب برگزیده انتخاب شد. 

سخن پایانی

عبدالرحمان جامی شاعر و همه‌چیزدان مشهور ایرانی در سده ۹ قمری است و مشهورترین اثر او بهارستان است که به تقلید از گلستان سعدی سروده شده است. از او آثار مشهور دیگری مچون دیوان‌های سه‌گانه و هفت اورنگ بر جای مانده است. مقبره او در شهر هرات واقع شده است.

هر چه اسباب جمال است رخ خوب تو را

همه بر وجه کمال است کما لا یخفی

.....

بعد عمری کشمت گفتی و من می‌میرم

هر دم از غم که مبادا نکند عمر وفا

.....

بس که زاهد به ریا سبحه صد دانه شمرد

در همه شهر بدین شیوه شد انگشت نما

.....

گر به تیغ تو جدا شد سرم از تن چه غم است

غم از آن ست که از تیغ تو افتاد جدا

.....

خواستم خواهم از آن لب به دعا دشنامی

حاجت من چو روا گشت چه حاجت به دعا

.....

طلب بوسه ازان لب نبود حد کسی

در سر من هوسی هست ولی زان کف پا

.....

جامی آخر به سر زلف تو زد دست امید

خصه الله تعالی بمزید الزلفا