حمام چهار فصل اراک از آثار شگفت‌انگیز معماری ایرانی است که از دوران قاجاریه بر جای مانده است. حمام چهار فصل بزرگترین گرمابه در ایران است.

از حمام چهار فصل اراک چه می‌دانید؟

حمام چهارفصل اراک یکی از مشهورترین آثار تاریخی در این شهر است که قدمت آن به اواخر دوران قاجاریه می‌رسد. این بنا در زمان احمدشاه قاجار و توسط حاج محمدابراهیم خوانساری ساخته شده است. حمام چهار فصل اراک در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و تنها گرمابه در کل کشور است که در آن قسمتی جداگانه برای اقلیت‌های مذهبی در نظر گرفته شده است.

این بنا یکی از زیباترین و شگفت‌انگیزترین آثار کاشی‌کاری و معماری بر جای مانده از دوران قاجاریه است. در ادامه شما را بیشتر با این جاذبۀ معماری و هنری ایرانی آشنا خواهیم کرد.

تاریخچه ساخت حمام چهار فصل اراک

حمام چهار فصل اراک در مدت زمان 38 ماه بین سال‌های 1292 تا 1294 خورشیدی بنا شد. هدف از تاسیس این گرمابه این بود که حمامی ساخته شود تا پیروان تمام دین‌ها بتوانند از آن استفاده کنند.

با مهاجرت 85 خانواده یهودی از شهر سنجان و روستاهای اطراف به این شهر، محله‌ای توسط آنها احداث شد و یهودیان به کار تجارت و خرید و فروش پارچه پرداختند. یهودیان ساکن در شهر اراک از امکانات شهری مانند مدرسه، گورستان و ... برخوردار بودند اما حمام مجزایی نداشتند. به همین دلیل به حاج محمدابراهیم خوانساری مراجعه کردند و از او خواستند تا برای حل مشکل آنها فکری بکند. ایشان هم دستور داد در مقابل قلعه شخصی او گرمابه‌ای بسازند که همۀ اقلیت‌ها بتوانند از آن استفاده کنند.

به دلیل آنکه در آن زمان یهودیان اجازه نداشتند از حمام عمومی استفاده کنند، قسمتی مجزا در این گرمابه برای اقلیت‌ها ساخته شد که از حمام مسلمانان جدا بود. گفته شده که بانی این بنا با مشاهدۀ صحنۀ شستشوی یک کودک کوچک یهودی با آب سرد در فصل زمستان توسط مادرش، تصمیم به ساخت این بنا گرفت. حمام چهار فصل اراک در سال 1373 خورشیدی به موزه تبدیل شده و در اوایل دهه 1380 خورشیدی مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است.

چرا به این حمام، چهارفصل گفته می‌شود؟

علت نام‌گذاری این گرمابه به حمام چهارفصل این است که نقش‌ها و نگاره‌هایی از چهار فصل سال در گوشه و کنار این گرمابه قابل مشاهده است. نقاشی‌های زیبایی در دیواره‌های داخلی این گرمابه وجود دارد که به صورت سه‌بعدی و با رنگ‌های بسیار زیبا، تصاویری از فصل‌های مختلف سال را به نمایش درآورده‌اند. به احتمال زیاد به دلیل وجود این نقاشی‌هاست که این حمام به چهار فصل شهرت یافته است.

معماری حمام چهار فصل اراک

حمام چهار فصل اراک با مساحت بیش از 1600 متر مربع به عنوان بزرگترین گرمابه در کل ایران شناخته شده است. معماری منحصر‌به‌فرد این بنا بسیار شگفت‌انگیز است. بخش‌های مختلف راهروی ورودی، سربینه مردانه و زنانه، هشتی بین گرم‌خانه، گرم‌خانه خصوصی و عمومی، آب‌انبار و خزینه در این حمام وجود دارد. سربینه حکم رختکن را در حمام‌های قدیمی داشته است.

کف این حمام نسبت به سطح خیابان مجاور آن در حدود 3 متر پایین‌تر است و به همین دلیل آب قنات به آسانی و با سرعت بیشتری به خزینه انتقال پیدا می‌کرد و حرارت آن حفظ می‌شد. کاشی‌کاری‌های این حمام شامل کاشی‌های هفت رنگ و معرقی است و در آنها از نقوش انسان و گیاهان و حیوانات استفاده شده است. در این کاشی‌کاری‌ها طرح‌هایی از پیچک، درختان انگور، سرو و صنوبر، مناظری از گل و بته و رودخانه‌ها و پرنده‌ها به چشم می‌خورد. همچنین طرح‌هایی از افراد نظامی که پوشش قاجاریه بر تن دارند، مبارزۀ شیر با اژدهای چند سر و مبارزه شیر و گاو در کاشی‌کاری حمام چهار فصل اراک قابل مشاهده است.

در کاشی‌های این بنا از رنگ‌های لاجوردی، فیروزه‌ای، زرد، سبز، قرمز، نارنجی، سفید و خاکستری استفاده شده است. کف‌سازی کف حمام با ساروج، سنگ سیاه و ملات آهک صورت گرفته است.

یک حوض صلیبی شکل در کف سربینه وجود دارد که برای پاشویی افراد مورد استفاده بوده و از سنگ سیاه ساخته شده است. چهار سکوی مستقر در سربینه از یک سو به گرم‌خانه و از سوی دیگر با پله‌های قوس‌داری به خیابان می‌رسند. در کف خزینه نیز یک ورقه مسی یکپارچه وجود دارد که در زیر آن گلخن حمام قرار گرفته که برای سوزاندن هیزم و رسیدن آب سرد و گرم به نقاط مختلف حمام کاربرد داشته است.

یکی از زیباترین قسمت‌ها در قسمت زنانه، سربینه زنانه است که گنبد آن ستون ندارد و شگفتی معماری ایرانی را به رخ همگان می‌کشد. در تمامی بخش‌های حمام، سقف دارای طرح گنبدی طاقی است و با گچ، ملات، آهک و آجر ساخته شده است.

حمام چهار فصل اراک در زمان حال

در حال حاضر این بنا تبدیل به موزه شده است و اشیایی باستانی از دوره‌های متفاوت تاریخ ایران در آن نگهداری می‌شود. از کاوش‌های منطقه باستانی ذلف‌آباد فراهان نیز اشیایی به دست آمده که در این موزه نگهداری می‌شود. شهر زیرزمینی ذلف‌آباد در 48 کیلومتری شمال شهر اراک قرار دارد و قدمت آن به 4800 سال پیش می‌رسد.

 یکی از جالب‌ترین چیزهایی که در این موزه نگهداری می‌شود، اسکلت یک انسان 7500 ساله است که از تپه سرسختی شازند به دست آمده است. این تپه در روستای سرسختی علیا واقع شده و مربوط به دوران پس از اسلام است. در کنار اسکلت این انسان وسایلی از قبیل اجاق و لاک یک لاک‌پشت نیز دیده می‌شود.

در این موزه، سنگ قبرهای چند صد ساله متعلق به دوره‌های مختلف تاریخ ایران وجود دارد که از گورستان‌های مختلف در استان مرکزی کشف شده‌اند.

در این گنجینه، عقدنامه‌های دوران قاجار، نسخه‌ها و کتاب‌های خطی، ظروف قلمزنی و کاسه‌های سفالی، لوازم ریسندگی، خمره‌های سفالی و بخشی از محراب تاریخی مسجد جامع ساوه نگهداری می‌شود.

سخن پایانی

حمام چهار فصل اراک در ضلع شرقی خیابان شهید بهشتی (عباس آباد) شهر اراک واقع شده و بازدید از آن برای عموم مردم آزاد است. نکتۀ جالب توجه در ساخت این گرمابه، اختصاص فضاهایی متفاوت به بانوان، آقایان، اعیان و اشراف و اقلیت‌های مذهبی است که می‌توانستند بدون ارتباط با یکدیگر از این حمام استفاده کنند. این گرمابه که بزرگترین گرمابه ایران به شمار می‌آید جزء آثار معماری و تاریخی دوران قاجاریه است و در سال 1355 خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.