عطار نیشابوری از عارفان و شاعران سدۀ ششم و هفتم ایران است که آثار مشهوری چون الهی‌نامه، منطق‌الطیر، اسرارنامه و مصیبت‌نامه را از خود به یادگار گذاشته است.

نگاهی بر زندگی‎نامه عطار نیشابوری

عطار نیشابوری با نام کامل «فریدالدین ابوحامد محمد عطار نیشابوری»، یکی از عارفان و شاعران ایرانی سدۀ ششم و هفتم هجری است. او آثار متعددی از خود به یادگار گذاشته و عده‌ای اعتقاد دارند که تعداد آثار او برابر با تعداد سوره‌های قرآن است. در این مقاله نگاهی به شرح حال این شاعر و عارف ایرانی خواهیم داشت.

زندگی عطار

عطار در اواخر سدۀ ششم در نیشابور به دنیا آمده و در اوایل سدۀ هفتم از دنیا رفته است. اطلاعات زیادی دربارۀ زندگی او در دست نیست. نام اصلی عطار، محمد بوده و او در شعرهایش به هم‌نامی خود با پیامبر اسلام اشاره می‌کند. تخلص او در بیشتر شعرهایش، عطار و یا فرید است. زیارتگاهی در کدکن وجود دارد و اهالی آن منطقه اعتقاد دارند که متعلق به پدر عطار نیشابوری است.

کودکی او همزمان با حملۀ مغول به ایران بود. او در زمان فاجعۀ غز در سنین کودکی بوده است و این فاجعه تاثیر عمیقی بر روی ذهن کودکانۀ او می‌گذارد. او حرفۀ داروسازی و داروشناسی را از پدر خود می‌آموزد و به کار درمان بیماران و عطاری می‌پردازد. او در عرفان مرید شخص خاصی نبود و به تدریج آوازۀ اشعار او به نواحی غربی ایران نیز رسید.

مرگ او به دست سربازان مغول در سال 618 هجری قمری و در نزدیکی دروازه شهر نیشابور رخ داده است. آثاری که از فریدالدین عطار نیشابوری بر جای مانده مربوط به مواردی می‌شود که پیش از حملۀ مغول به شهرهای دیگر انتقال داده شده بودند. سایر آثار او توسط سربازان مغول سوزانده شده است.

میراث عطار نیشابوری

عطار نیشابوری معتقد است که سالک جهت سلوک معنوی باید هفت شهر عشق را طی کند و آنها را در کتاب منطق‌الطیر اینگونه توصیف می‌کند:

 گفت ما را هفت وادی در ره است

چون گذشتی هفت وادی، درگه است

.....

هست وادی طلب آغاز کار

 وادی عشق است از آن پس، بی کنار

.....

پس سیم وادی است آن معرفت

پس چهارم وادی استغنا صفت

.....

هست پنجم وادی توحید پاک

 پس ششم وادی حیرت صعب‌ناک

.....

هفتمین، وادی فقر است و فنا

 بعد از این روی روش نبود تو را

.....

در کشش افتی، روش گم گرددت

 گر بود یک قطره قلزم گرددت

او وادی اول را طلب، وادی دوم را عشق، وادی سوم را معرفت، وادی چهارم را استغنا، وادی پنجم را توحید، وادی ششم را حیرت و وادی هفتم را فقر و فنا معرفی می‌کند.

مولانا در توصیف هفت شهر عشق عطار فرموده است:

هفت شهر عشق را عطار گشت

ما هنوز اندر خم یک کوچه‌ایم

عطار مورد احترام شاعران دیگر نیز بوده است و افراد بسیاری در اشعار خود از او نام برده‌اند.

 صائب تبریزی می‌فرماید:

خواهد رسید رتبۀ صائب به مولوی

گر مولوی به رتبه عطار می‌رسد

همچنین مولانا در وصف عطار و سنایی فرموده است:

عطار روح بود و سنایی دو چشم او

ما از پی سنایی و عطار آمدیم

آثار فریدالدین عطار نیشابوری

از جمله آثاری که به فریدالدین عطار نیشابوری نسبت داده شده است میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

دیوار اشعار

مجموعه‌ای از غزلیات و قصیده‌ها از این شاعر گرانقدر باقی مانده که مضمون بیشتر آنها مرتبط با عرفان است.

اسرارنامه

اسرارنامه یکی از مثنوی‌های فریدالدین است و عده‌ای معتقدند که این مجموعه اولین اثر اوست. این اثر شامل 22 مقاله و 3305 بیت است. او در این مقاله‌ها از مراتب موجودات سخن می‌گوید و به معاد و آخرت نیز می‌پردازد.

الهی‌نامه

الهی‌نامه را جزء شاهکارهای ادب پارسی می‌دانند که در قالب مثنوی «خسرو و شیرین» نظامی سروده شده است. شاعر در الهی‌نامه به مقاصد اهل تصوف پرداخته و در 7000 بیت به حکایت‌هایی می‌پردازد تا بتواند پیروان مکتب عرفان را هدایت کند. نگارش الهی‌نامه مربوط به اواخر عمر شاعر بوده است.

منطق‌الطیر

منطق‌الطیر عطار که به آن مقامات طیور نیز گفته می‌شود، منظومه‌ای به زبان پارسی و در قالب مثنوی است که بین 4300 تا 4600 بیت دارد و جزء مثنوی‌های تمثیلی عرفان اسلامی است. عطار در منطق‌الطیر از هفت شهر عشق نام برده و و آنها را منازلی برای جستن عرفان معرفی می‌کند.

 در این داستان، گروهی از مرغان تصمیم می‌گیرند سفری را آغاز کنند تا بتوانند سیمرغ را پیدا کنند. در هر مرحله از شهر عشق، گروهی از پرندگان باز می‌مانند و در نهایت پس از عبور از هفت مرحله، فقط سی ‌مرغ باقی می‌مانند و آنها متوجه می‌شوند که سیمرغ واقعی در وجود خود آنها بوده و به خودشناسی و سپس خداشناسی می‌رسند.

مصیبت‌نامه

مصیبت‌نامه یک اثر منظوم از فریدالدین عطار نیشابوری است که 347 حکایت دارد و سیر آفاقی انسان در آن بیان شده است. در این اثر، سالک برای اینکه از سرگشتگی رها شود به سراغ عناصر چهارگانه و فرشتگان می‌رود ولی مخاطبانش نمی‌توانند پاسخ او را بدهند. رهرو در نهایت به پیامبران می‌رسد و آنها او را به سوی پیامبر اسلام راهنمایی می‌کنند و او نیز پاسخ پرسش‌های رهرو را در خودشناسی می‌داند.

مختارنامه

مختارنامه به مجموعه‌ای از رباعیات عطار گفته می‌شود که توسط محمدرضا شفیعی کدکنی تصحیح و منتشر شده است.

تذکرةالاولیاء

تذکرةالاولیاء به نثر ساده نگارش شده و در برخی قسمت‌ها مسجع است و کتابی عرفانی است که شرح حال مشایخ صوفیه و بزرگان اولیاء را شرح می‌دهد. در این کتاب به شرح حال افرادی مانند حسین منصور حلاج، ابویزید بسطامی، اویس قرنی، ابوحمزه خراسانی و ... پرداخته شده است.

یادبود و بزرگداشت عطار

فریدالدین عطار نیشابوری در آرامگاهی واقع در نیشابور به خاک سپرده شده است و در دوران تیموری، بنایی به فرمان امیر علیشیر نوایی بر روی سنگ قبر او ساخته شده است. این بنا در دوران پهلوی بازسازی و مرمت شده و با آرامگاه کمال‌الملک در یک محوطه قرار گرفته است. بزرگان دیگری مانند پرویز مشکاتیان و حسن نظریان نیز در این محوطه به خاک سپرده شده‌اند.

در گاه‌شمار رسمی ایران، روز 25 فروردین به عنوان روز ملی عطار نام‌گذاری شده و هر سال در این روز برنامه‌هایی برای بزرگداشت او انجام می‌شود. گلباران آرامگاه این شاعر و عارف بزرگ ایرانی و برگزاری برنامه‌های عطارشناسی و نمایشگاه‌هایی در حوزۀ کتاب و خوش‌نویسی جزء برنامه‌هایی هستند که هر ساله در روز بزرگداشت عطار در آرامگاه او برگزار می‌شوند.