عبدالحسین زرین‌کوب از برجسته‌ترین نویسندگان و تاریخ‌نگاران ایرانی است که خالق آثار مشهوری چون «دو قرن سکوت» و «پله پله تا ملاقات خدا» است.

نگاهی بر زندگی‎نامه عبدالحسین زرین‌کوب

عبدالحسین زرین‌کوب ادیب و نویسندۀ ایرانی و همچنین تاریخ‌نگار، مترجم و منتقد ادبی بود که آثار برجسته‌ای از او به یادگار مانده است. بسیاری از افراد از آثار عبدالحسین زرین‌کوب به عنوان مرجع عمده در مطالعات مولوی‌شناسی و تصوف استفاده می‌کنند. او تاریخ‌نگار برجسته‌ای بود و در زمینۀ تاریخ ایران و تاریخ اسلام به مطالعه و تحقیق پرداخت و آثار معروفی همچون «دو قرن سکوت» را از خود بر جای گذاشت.

در این مقاله به بررسی زندگی و شرح حال این نویسندۀ بزرگ ایرانی خواهیم پرداخت.

شرح حال عبدالحسین زرین‌کوب

عبدالحسین زرین‌کوب در سال 1301 خورشیدی در شهر بروجرد دیده به جهان گشود و در سال 1378 در تهران درگذشت. اصالت خانوادۀ او به شهر خوانسار برمی‌گردد. او تا سال پنجم متوسطه را در بروجرد خواند و پس از آن برای ادامه تحصیل به تهران رفت. او در تهران رشتۀ ادبی را انتخاب کرد و تحصیلات دبیرستانی خود را در آنجا به اتمام رساند. زرین‌کوب پس از اتمام تحصیلات به بروجرد بازگشت و مدتی در دبیرستان‌های خرم آباد و بروجرد تدریس کرد. او در این دوران دروس مختلفی را در مدرسه تدریس نمود و اولین کتاب خود را با عنوان «فلسفه، شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران» منتشر کرد.

زرین‌کوب سپس در رشتۀ ادبیات فارسی در دانشگاه تهران به تحصیل پرداخت و تا مقطع دکترا ادامه تحصیل داد. او در دانشگاه شاگرد، استاد بدیع‌الزمان فروزانفر بود و با افراد مشهوری هم‌دوره بود. زرین‌کوب در دانشگاه تهران به تدریس تاریخ اسلام، تاریخ ادیان، تاریخ تصوف و تاریخ کلام پرداخته است. او در دانشگاه‌های آکسفورد، سوربن، هند، پاکستان، کالیفرنیا و پرینستون به عنوان استاد میهمان به تدریس پرداخته است.

آثار عبدالحسین زرین‌کوب

از عبدالحسین زرین‌کوب آثار زیادی در زمینه‌های شعر و نثر، عرفان و تصوف، تاریخ اسلام و تاریخ ایران بر جای مانده است.

تاریخ اسلام

زرین‌کوب تاریخ اسلام را در چهار کتاب با عنوان‌های «بامداد اسلام»، «کارنامۀ اسلام»، «دو قرن سکوت» و «تاریخ ایران بعد از اسلام» بررسی کرده است.

کتاب «بامداد اسلام» به بررسی شرایط شبه جزیرۀ عربستان در پیش از تولد و زمان تولد پیامبر اسلام می‌پردازد. پس از آن، تاریخ اسلام بعد از وفات پیامبر تا سقوط دولت اموی بررسی می‌شود. البته این کتاب با انتقادات فراوانی روبرو شد و عده‌ای معتقد بودند که زرین‌کوب در نگارش این اثر به منابع شیعه توجهی نکرده و بیشتر منابع اهل سنت را در نظر گرفته است.

کتاب «کارنامۀ اسلام» به فرهنگ و تمدن اسلامی می‌پردازد. «دو قرن سکوت» مشهورترین اثر عبدالحسین زرین‌کوب است که سرگذشت ایران را در دو سده سلطۀ اعراب بر ایران بررسی می‌کند.

 «تاریخ ایران بعد از اسلام» به فرجام ساسانیان و عرب در ایران و رستاخیز ایران می‌پردازد. زرین‌کوب در مقدمۀ این کتاب نوشته است:

«تاریخ نه آیینۀ عبرت‌ است نه کارنامۀ جهل و جنایت. کسانی‌که با آن چنین شوخی‌هایی کرده‌اند، در واقع خواسته‌اند بعضی از کسانی را که در تاریخ، نام و آوازه یافته‌اند دست بیندازند یا ستایش و نکوهش کنند. تاریخ راستین، سرگذشت زندگی انسان است. سرگذشت انسان‌هایی است که زندگی کرده‌اند و حتی در راه آن مرده‌اند. اما آنچه برای مورّخ اهمیت دارد آن نیست که چگونه مرده‌اند، آن است که این‌ها چگونه زیسته‌اند. شک نیست که زندگی از آنچه جهالت و شقاوت انسان خوانده می‌شود هرگز خالی نیست و از اینجاست که در تاریخ، صفحه‌های آلوده و تیره هست.»

کتاب‌های ادبی زرین‌کوب پیرامون شعر و نثر

زرین‌کوب در این حوزه کتاب‌ها زیادی نوشته است که از آن جمله میتوان به آثار زیر اشاره کرد:

• «نامورنامه» که دربارۀ فردوسی و شاهنامه است،

• «حدیث خوش سعدی» که به زندگی و اندیشۀ سعدی می‌پردازد،

• «پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد» که دربارۀ زندگانی و آثار و اندیشه نظامی است،

• «دیدار با کعبۀ جان» که به زندگی و شرح آثار و اندیشۀ خاقانی می‌پردازد،

• «تک درخت» که داستانی نمادی فلسفی است،

• «ارسطو و فن شعر»،

• «فن شعر ارسطو»،

• «ادبیات فرانسه در قرون وسطی و رنسانس» و ...

کتاب‌های عبدالحسین زرین‌کوب در زمینۀ عرفان و تصوف

در زمینۀ عرفان و تصوف آثار ارزشمندی همچون «بحر در کوزه»، «صدای بال سیمرغ»، «ارزش میراث صوفیه»، «از کوچه رندان»، «سر نی»، «فرار از مدرسه»، «پله پله تا ملاقات خدا»، «در قلمرو وجدان»، «نردبان شکسته» و «شعلۀ طور» از این نویسنده و ادیب ایرانی بر جای مانده است.

«پله پله تا ملاقات خدا» به زندگی و اندیشه و سلوک مولانا می‌پردازد. به نظر می‌آید که عنوان کتاب از بیت دفتر سوم مثنوی معنوی گرفته شده است:

از مقامات تبتل تا فنا

 پله پله تا ملاقات خدا

کتاب «فرار از مدرسه» به شرح زندگی و اندیشۀ امام محمد غزالی می‌پردازد. درون‌مایۀ «بحر در کوزه»، نقد و تفسیر قصه‌ها و تمثیل‌های مثنوی است. «از کوچه رندان» به زندگی و اندیشه حافظ، «شعلۀ طور» به زندگی و اندیشۀ حلاج و «صدای بال سیمرغ» به زندگی و اندیشۀ عطار نیشابوری می‌پردازد.

کتاب‌های زرین‌کوب شامل مجموعه مقالات

مجموعه مقالات زرین‌کوب در کتاب‌های مختلفی به چاپ رسیده است. «با کاروان حله» عنوان یک مجموعه نقد ادبی و شامل بیست مقاله است. این مقاله‌ها دربارۀ شاعران معروفی همچون رودکی، فردوسی، فرخی، منوچهری، ناصرخسرو، خیام، سنایی، انوری و ... است.

«دفتر ایام»، «نقش بر آب»، «از چیزهای دیگر» و «حکایت همچنان باقی» نیز عنوان سایر آثار زرین‌کوب هستند که مجموعه نقدها و یادداشت‌های او را در بر گرفته‌اند.

کتاب‌های زرین‌کوب دربارۀ تاریخ ایران

زرین‌کوب علاوه بر کتاب‌های تاریخ اسلام به نگارش کتاب‌هایی در زمینۀ تاریخ ایران نیز پرداخته است. «تاریخ مردم ایران» به ایران قبل از ورود اسلام می‌پردازد و «روزگاران ایران» در سه جلد به شرح گذشتۀ باستانی ایران، از پایان ساسانیان تا تیموریان و تاریخ ایران از آغاز تا پایان سلسله پهلوی می‌پردازد.

سخن پایانی

عبدالحسین زرین‌کوب بیش از چهار دهه به تدریس ادبیات فارسی، تاریخ اسلام و تاریخ ایران در دانشگاه تهران پرداخته است و آثار زیادی در حوزۀ تاریخ و ادبیات از خود بر جای گذاشته است. او بعد از انقلاب نیز با مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی همکاری کرده و در حدود 6500 کتاب و مجله به این مرکز اهدا کرده است. از زرین‌کوب اشعاری با عنوان‌های «بوسۀ مهتاب»، «چوپان عاشق»، «سیمرغ»، «با مولانای روم» و «کارنامۀ زرین» نیز بر جای مانده است.