خوارزمی یک همه‌چیزدان ایرانی است که در جبر و ریاضیات شهرت زیادی داشته و لقب «پدر جبر» به او داده شده است. تدوین علم جبر و معادله را به خوارزمی نسبت می‌دهند.

نگاهی بر زندگی‎نامه خوارزمی

خوارزمی، همه‌چیزدان مشهور ایرانی است که بیشتر شهرت او مربوط به ریاضیات و جبر است. ترجمۀ برخی کتاب‌های او در دانشگاه‌های اروپا تدریس شده است. او در مدت زندگانی خود توانست تاثیر عمیقی بر دنیای ریاضیات بگذارد و به همین دلیل نیمۀ اول سدۀ 9 را «عصر خوارزمی» نام‌گذاری نموده‌اند. این مقاله را تا انتها مطالعه کنید تا با زندگی‌نامه این دانشمند بزرگ ایرانی و اختراعات او بیشتر آشنا شوید.

زندگی خوارزمی

زادروز خوارزمی را در منابع مختلف از حدود 164 تا 184 هجری قمری ذکر کرده‌اند. او به احتمال زیاد در خوارزم متولد شده که سرزمینی باستانی در ازبکستان و ترکمنستان امروزی است. سال وفات او 850 میلادی ذکر شده است.

او بر بیشتر علوم زمانۀ خود از قبیل ریاضیات، فلسفه، ستاره‌شناسی، جغرافی و تاریخ تسلط داشت و به همین علت به او لقب همه‌چیزدان داده شده است. او در زمان خلافت عباسی می‌زیسته و بیشتر عمر خود را در بغداد سپری کرده است.

زمانی که عباسیان روی کار آمدند، مناصب مهمی در دستگاه حکومتی به آنها واگذار شد، زیرا نقش ایرانیان در پیروزی عباسیان غیر قابل انکار بود. خلفای عباسی از دانشمندان حمایت ویژه‌ای می‌کردند و از زمان خلافت منصور توجه ویژه‌ای به علوم شد. منصور توانست مرکزی به نام دارالحکمه در بغداد راه‌اندازی کند که یک کتابخانه و مرکز علمی بود و در مدت زمان 5 قرن دانشمندان سراسر جهان برای مباحث علمی در آنجا گرد هم می‌آمدند.

خوارزمی قبل از استقرار در دارالحکمه به هند رفت و در آنجا حساب هندی را آموخت. او پس از بازگشت از هند توانست دو اثر معروف «حساب الهند» و «الجبر و المقابله» را بنویسد. او تاثیر عمیقی بر ریاضیات قرون وسطی گذاشت و با تلفیق نتایج یونانیان و هندیان توانست مجموعه‌ای از معلومات جبری و حسابی را انتقال دهد. او از نقشه‌های آسمان و زمین، اطلسی تهیه کرد و نقش مهمی در اندازه‌گیری طول نصف‌النهار کره زمین داشت.

علمی که امروزه به نام جبر و معادله خوانده می‌شود، همان علم الجبر و المقابله است که خوارزمی آن را تدوین کرد و توانست که یک علم جدا از هندسه پدید بیاورد. او با کمک این علم جدید موفق شد تا معادلات درجه دوم را حل کند. پس از آن، جبر از طریق ترجمۀ کتاب‌های خوارزمی به اروپا نیز راه پیدا کرد و علم ریاضیات را متحول نمود.

گفته شده که خوارزمی توسط یکی از خلفا مامور تحقیق دربارۀ غاری در بیزانس شده بود که فکر می‌کردند اصحاب کهف در آنجا مدفون هستند.

خدمات علمی خوارزمی

خوارزمی در کتاب نجومی «زیج السند هند» توانست علوم یونانی و هندی را تلفیق کند. کتاب «عمل الاصطرلاب» دربارۀ چگونگی ساخت اصطرلاب است که به آن آیینۀ نجوم و جام جم هم گفته شده است. اصطرلاب برای نجوم و طالع‌بینی مورد استفاده بوده و خوارزمی در کتاب خود به چگونگی استفاده از این وسیلۀ نجومی پرداخته است.

کتاب دیگری از خوارزمی به نام «الرخامه» باقی مانده است که به موضوع ساخت ساعت آفتابی افقی می‌پردازد. هدف از نگارش این کتاب، تعیین اوقات نماز بوده و بعدها آن را پایه و اساس محاسبات مثلثات کروی قرار می‌دهند. خوارزمی توانست از نقشۀ آسمان و زمین یک اطلسی تهیه کند و نقشه‌های جغرافیایی بطلیموس را که یک فیلسوف و اخترشناس یونانی بود اصلاح کند.

او یک کتاب در حوزۀ جغرافیا با نام « صورةالارض» نوشته است. این کتاب شامل طول و عرض جغرافیایی محل‌های مختلف است که بر اساس «هفت اقلیم» مرتب شده است. او یک کتاب به نام «التاریخ» نوشته است که مرجع معتبری برای حوادث دورۀ اسلامی به شمار می‌آمده ولی در حال حاضر این کتاب موجود نیست.

مقاله‌ای با عنوان « مقاله فی استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم» نیز توسط این دانشمند بزرگ ایرانی نوشته شده که نسخه خطی آن در کتابخانه بانکیپور نگهداری می‌شود. در این مقاله میتوان مهارت‌های مختلف خوارزمی را در علوم جغرافیا، تاریخ و نجوم به خوبی مشاهده کرد.

قرن‌ها طول کشید تا عددنویسی و حساب خوارزمی در اروپا متداول شود و در حدود 4 قرن پس از خوارزمی، این علم توسط فیبوناچی به اروپا معرفی شد. فیبوناچی نخستین ریاضیدان بزرگ اروپا در سدۀ 13 میلادی بوده است.

خوارزمی تمام معادلات درجه دوم زمان خود را بررسی کرد و برای هریک از آنها راه‌حل ارائه داد و این روش‌ها را با کمک هندسه به اثبات رساند. این سه مرحله، مراحل تشکیل‌دهندۀ علم جبر هستند. واژۀ الگوریتم نیز از کتاب او برگرفته شده است.

کتابی مقدماتی به نام «جبر خوارزمی» از این دانشمند ایرانی بر جای مانده که یک کتاب مقدماتی در حوزۀ ریاضیات است و هدف از نگارش آن برطرف کردن مشکلات مردم در زمینۀ تقسیم اموال، مسائل ارث، امور حقوقی و بازرگانی در معامله‌های مختلف و ... است.

یکی از ابداعاتی که به خوارزمی نسبت داده شده است، روش نوشتن اعداد انگلیسی است که اروپائیان از روش نگارش اعداد توسط این دانشمند بزرگ یاد گرفته‌اند. اعداد انگلیسی به گونه‌ای طراحی شده‌اند که هر عدد با تعداد زوایای داخلی آن برابری می‌کند. البته عده‌ای معتقدند که ریشۀ اعداد انگلیسی، هندی/ سانسکریت است و این موضوع به خوارزمی مرتبط نیست.

ویل دورانت مدعی است که این دانشمند بزرگ در 5 حوزه ادای سهم کرده و به دنیا خدمت کرده است. او معتقد است که خوارزمی با وارد کردن ارقام موسوم به هندی به جهان اسلام، تکمیل کردن جداول نجومی، تنظیم کردن قدیمی‌ترین جدول‌های شناخته‌شده مثلثات، نوشتن اولین دائره‌المعارف جغرافیایی جهان و وضع راه‌حل‌های تحلیلی و هندسی برای معادلات، کمک بزرگی به پیشرفت علم کرده است.

بزرگداشت خوارزمی

به دلیل تاثیر غیر قابل انکار این دانشمند بزرگ در علم ریاضی به او لقب «پدر جبر» داده شده است.

در ایران جشنواره‌ای علمی به نام جشنوارۀ خوارزمی برگزار می‌شود که در آن به مقام دانش‌پژوهان و نوآوران ارج نهاده می‌شود و به نام «ابومحمد محمد بن موسی خوارزمی» نام‌گذاری شده است. روز 22 تیر ماه که مصادف با زادروز محمد خوارزمی است، در گاه‌شمار رسمی ایران به نام روز فناوری اطلاعات نام‌گذاری شده است.

 ناسا برای بزرگداشت این دانشمند ایرانی، دهانه‌ای را بر روی سطح ماه که 8 دهانه اقماری نیز دارد، به نام او نام‌گذاری کرده است. دانشگاه خوارزمی تهران که جزء معتبرترین دانشگاه‌های ایران است به افتخار او نام‌گذاری شده است.