شیخ بهایی یک همه‌چیزدان ایرانی عرب‌تبار بود که آثار بسیاری از جمله کشکول شیخ بهایی از او بر جای مانده است. او را بنیان‌گذار نان سنگک، حلوا شکری و فرنی می‌دانند.

نگاهی بر زندگی‎نامه شیخ بهایی

شیخ بهایی یا بهاءالدین عاملی یک ایرانی عرب‌تبار بود که در منطقه‌ای در لبنان امروزی به دنیا آمد و در ایران چشم از جهان فرو بست. او یک همه‌چیزدان بود و بر بسیاری از علوم زمانۀ خود مانند فقه، ستاره‌شناسی، ریاضی، ادبیات و تاریخ تسلط داشت. از شیخ بهایی کتاب‌های زیادی در زمینه‌های سیاست، اخلاق، ستاره‌شناسی و مهندسی و فیزیک بر جای مانده است. با ما همراه باشید تا بیشتر دربارۀ شرح حال این دانشمند همه‌چیزدان آگاهی کسب کنید.

شرح حال شیخ بهایی

شیخ بهایی از نوادگان حارث همدانی بوده است. حارث همدانی از یاران نزدیک امام علی (ع) بود. او دوران کودکی خود را در شام گذراند و در سن 13 سالگی به همراه خانواده به ایران مهاجرت کرد. دلیل مهاجرت خانوادۀ او به ایران این بود که شیعیان منطقۀ مسکونی آنها توسط دولت عثمانی اذیت و آزار می‌شدند و به همین دلیل زمانی که توسط شاه تهماسب صفوی برای حضور در ایران دعوت شدند، پذیرفتند و به قزوین رفتند.

پدر او زمانی که به قصد زیارت خانه خدا از ایران خارج شد، در بحرین درگذشت. شیخ بهایی در قزوین فارسی یاد گرفت و به مدت 30 سال در این شهر به آموزش و پرورش مشغول بود. او در سن 43 سالگی، شیخ‌الاسلام اصفهان شد و با انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان به این شهر رفت و شیخ‌الاسلام پایتخت صفوی در دربار شاه عباس بزرگ شد. شیخ‌الاسلام لقبی بود که به علما و شیوخ اهل تصوف در ان دوران داده می‌شد.

او در سال 1000 خورشیدی در شهر اصفهان از دنیا رفت و پیکر او را در مشهد در کنار آرامگاه امام رضا (ع) دفن کردند.

آثار شیخ بهایی

تعداد آثار و کتاب‌هایی که از شیخ بهایی بر جای مانده را بیشتر از 95 جلد ذکر کرده‌اند. او را یکی از نخستین ستاره‌شناسان در جهان اسلام می‌دانند که پیش از آنکه کوپرنیک نظریۀ خود را مبنی بر چرخش سیارات و زمین به دور خورشید مطرح کند، امکان حرکت زمین را مطرح کرد.

برخی از مهمترین آثار وی به شرح زیر است:

جامع عباسی

این اثر یکی از شاخص‌ترین آثار بهاءالدین عاملی است که به زبان فارسی نگارش شده است و به عنوان ابتکاری نوین در نگارش متون فقهی در نظر گرفته می‌شود.

الزبده فی الاصول

این اثر مهمترین اثر شیخ بهایی است که در زمینۀ اصول فقه نگارش شده است.

کشکول شیخ بهایی

کشکول شیخ بهایی که مشهورترین اثر اوست، مجموعه‌ای از علوم و معارف مختلف است و شعرها و نثرهای موردپسند او را در بر گرفته است. درون‌مایۀ این کتاب به مفاهیم دینی، تاریخی، ادبی، ریاضی و ستاره‌شناسی می‌پردازد.

شخصیت ادبی بهاءالدین عاملی

بهاءالدین عاملی شعرهایی نیز به زبان فارسی و عربی سروده است و بیشتر این اشعار در قالب‌های مثنوی، غزل و رباعی هستند. او در سرودن غزل از حافظ و فخرالدین عراقی پیروی کرده است و در رباعی به ابوسعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری نزدیک است. سبک مثنوی‌های بهاءالدین نیز به مثنوی‌های مولانا نزدیک است. او در شعرهای خود میل شدیدش به زهد و تصوف و عرفان را به تصویر کشیده است. بهترین منبع اشعار او، کشکول است. مثنویات «نان و حلوا»، «نان و پنیر» و «شیر و شکر» از جمله معروف‌ترین مثنوی‌هایی هستند که توسط وی سروده شده‌اند.

«نان و حلوا» بر وزن مثنوی مولوی است و ریاکاری و غرور به مال و منال و منصب دنیا در آن به تصویر کشیده شده است. دو بیت زیر از این مثنوی انتخاب شده است:

نان و حلوا چیست، دانی ای پسر؟

قرب شاهان است، زین قرب، الحذر

می‌برد هوش از سر و از دل قرار

الفرار از قرب شاهان، الفرار

شخصیت سیاسی شیخ بهایی

بهایی با 4 تن از پادشاهان صفوی به نام‌های شاه تهماسب صفوی، شاه اسماعیل دوم، سلطان محمد خدابنده و شاه عباس بزرگ هم‌عصر بوده است ولی بیشتر فعالیت‌های سیاسی وی در دوران دو پادشاه آخر به ویژه در دوران شاه عباس بزرگ بوده است. در زمان شاه عباس، ایران به اقتدار گذشته بازگشت و زمینۀ رشد و شکوفایی فرهنگ و هنر و معارف دینی فراهم شد. شاه عباس از جمله پادشاهانی بود که به علمای دینی احترام زیادی می‌گذاشت و به همین دلیل شیخ بهایی را به وزارت خود منصوب کرد. او حتی به عنوان سفیر شاه عباس نیز به عثمانی سفر کرده است.

خدمات علمی و عمرانی شیخ بهایی

شیخ بهایی در ریاضی، مهندسی و معماری خدمات زیادی ارائه داده است. از جمله خدمات او میتوان به تعیین قبله در مسجد جامع عباسی اشاره کرد. او توانست آب زاینده‌رود را بین محله‌های اصفهان و همینطور روستاهای نزدیک تقسیم کند و گرمابه‌ای به نام گرمابۀ شیخ بهایی بنا کرد که هنوز نیز پابرجاست. طراحی منار جنبان اصفهان نیز به او نسبت داده می‌شود. او را بنیان‌گذار نان سنگک، حلواشکری و فرنی می‌دانند.

گرمابه شیخ بهایی به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده است. معماری و ساختار حیرت‌انگیز این گرمابه سبب شده تا نظر گردشگران بسیاری را به خود جلب کند.

یادمان‌های شیخ بهایی

جشنواره شیخ بهایی عنوان یک جشنواره کارآفرینی و فن‌آفرینی است که از سال 1383 توسط شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان برگزار شده است. بهاءالدین عاملی را نماد کارآفرینی می‌دانند و به دلیل آنکه او موفق شد در دوران زندگی خود، دانش را به فناوری تبدیل کند و خدمات علمی و عمرانی و فرهنگی زیادی ارائه دهد، این جشنواره به نام او مزین شده است. یونسکو در سال 2009 که به نام سال ستاره‌شناسی نامیده شده بود، نام این دانشمند بزرگ را در فهرست مفاخر و مشاهیر ایران و لبنان ثبت کرد.

شعر زیر از جمله اشعار معروف اوست:

همه روز روزه بودن، همه شب نماز کردن

همه ساله حج نمودن، سفر حجاز کردن

ز مدینه تا به کعبه ، سر و پا برهنه رفتن

دو لب از برای لبیّک ، به وظیفه باز کردن

به مساجد و معابد ، همه اعتکاف جستن

ز ملاهی و مناهی ، همه احتراز کردن

شب جمعه‌ها نخفتن، به خدای راز گفتن

ز وجود بی‌نیازش، طلب نیاز کردن

بخدا که هیچ‌کس را، ثمر آنقدر نباشد

که به روی ناامیدی ، در بسته باز کردن