شهاب الدین یحیی سهروردی از فیلسوفان نامدار ایران است که به شیخ اشراق، شیخ مقتول و شیخ شهید نیز شهرت دارد. سهروردی توانست حکمت خسروانی ایران باستان را زنده کند.

نگاهی بر زندگی‎نامه شهاب‌الدین یحیی سهروردی

شهاب‌الدین یحیی سهروردی یکی از فیلسوفان نامدار ایرانی بود. او را به نام شیخ اشراق، شیخ مقتول و شیخ شهید می‌شناسند. این فیلسوف مشهور توانست حکمت خسروانی ایران باستان را زنده کند و شعرهای ماندگاری بسراید. در ادامه نگاهی به زندگینامه سهروردی، بنیان‌گذار فلسفه اشراقی خواهیم داشت.

شرح حال شیخ اشراق

شهاب‌الدین سهروردی در دهکدۀ سُهرَوَرد چشم به جهان گشود که امروزه تبدیل به یک شهر تاریخی و گردشگری شده است که در شهرستان خدابنده استان زنجان قرار دارد. او در سال 1154 میلادی به دنیا آمد و در سال 1191 میلادی در شهر حلب سوریه از دنیا رفت.

 او حکمت و منطق و اصول فقه را در مراغه نزد استاد فخر رازی که ملقب به فخرالدین بود گذراند. او بر بسیاری از علوم عصر خود احاطه پیدا کرد و در فلسفه سرآمد شد. شهاب‌الدین پس از گذراندن تحصیلات اولیه به اصفهان سفر کرد که تحصیلات صوری خود را در آنجا به اتمام برساند. اصفهان در آن زمان به مهمترین مرکز فکری و علمی در ایران تبدیل شده بود و سهروردی نزد ظهیرالدین قاری به آموختن علم مشغول شد. او پس از پایان تحصیلات به ایرانگردی پرداخت و از مشایخ تصوف دیدن کرد و پس از دیدار با بسیاری از مشایخ تصوف به این طریقه علاقمند گردید و زمان زیادی را به اعتکاف و عبادت و تفکر اختصاص داد.

 سهروردی سفرهای خود را به آناتولی و شامات ادامه داده و به حلب رفت و با ملک ظاهر دیدار کرد. ملک ظاهر فرزند صلاح‌الدین ایوبی بود که بنیان‌گذار دومان ایوبیان و یکی از سرداران معروف مسلمانان در جنگ صلیبی سوم بوده است. شهاب‌الدین سهروردی پیشنهاد ملک ظاهر مبنی بر سکونت در حلب را پذیرفت و در این شهر توانست کار ارزشمند خود به نام حکمت الاشراق را به پایان برساند. تسلط و استادی او در فلسفه و تصوف و بحث‌های بی‌پرده با دیگران سبب شد تا دشمنان زیادی پیدا کند.

درگذشت شیخ مقتول

سهروردی در حلب سرانجام خوشی نداشت و در سن 38 سالگی از دنیا رفت. دشمنان او ملک ظاهر را تحریک کردند که سخنانش برخلاف اصول دین است و خون او مباح است. به دلیل سرپیچی ملک ظاهر از فرمان آنان، علما شکایت به پیش صلاح‌الدین ایوبی، پدر ملک ظاهر، بردند و سهروردی را به خداناباوری و معاندت با شرایع آسمانی متهم کردند و صلاح‌الدین که نیاز به تایید علمای دینی داشت تا بتواند اعتبار خود را حفظ کند و به تازگی موفق به نجات سوریه از چنگال صلیبیان شده بود، ملک ظاهر را تحت فشار قرار داد تا شهاب‌الدین را به زندان بیندازد. سهروردی در زندان از دنیا رفت اما علت دقیق وفات وی مشخص نیست. مزار او در مسجد امام سهروردی در شهر حلب سوریه واقع است.

آثار شهاب‌الدین یحیی سهروردی

شیخ اشراق را به عنوان پدیدآورندۀ فلسفه اشراق می‌شناسند. او در اواخر قرن شش و اوایل قرن هفت توانست نظریه خود را ارائه دهد و به همین دلیل به او «رهبر افلاطونیان جهان اسلام» لقب داده‌اند. فلسفه اشراق آمیزشی از نظرات افلاطون، ارسطو، زرتشت، هرمس و حتی صوفیان مسلمان است. کتاب حکمت‌الاشراق را مهمترین اثر سهروردی می‌دانند. او در این کتاب به نظریۀ ابن سینا برای تاسیس حکمت مشرقی عمل کرد و به همین علت او را فردی می‌دانند که عرفان آریایی را زنده کرده و حکمت خسروانی را پدید آورده است.

حکمت خسروانی به فلسفه و عرفان ایران باستان گفته می‌شود و به اندیشمندان آن دوره نیز «فرزانگان خسروانی» یا «خسروانیون» می‌گویند. حکمت خسروانی در پیوند با فلسفه اسلامی و به دست سهروردی در فلسفه اشراق تکامل یافت و شناخته شد. افراد نامداری مانند بایزید بسطامی، منصور حلاج، ابوسعید ابوالخیر و جاماسب از حکمت خسروانی تاثیر گرفته‌اند. سهروردی معتقد است که خواستگاه حکمت به طور کامل ایرانی است و مخالف نظر ارسطو است که خواستگاه حکمت را از یونان باستان می‌داند.

او در آغاز کتاب‌های المطارحات، التلویحات، اللمحات و حکمت الاشراق به منطق پرداخته و مباحث منطقی را در سه کتاب اول به شیوه مکتب مشایی که از آموزه‌های ارسطو سرچشمه می‌گیرد، مطرح کرده است. سهروردی در مکتب خود به عقل اعتقاد دارد اما معتقد است که عقل تنها مرجع شناخت نیست. او به عرفان اشاره می‌کند و معتقد است که عرفان از طریق کشف و شهود می‌تواند انسان را به بالاترین مرحله شناخت برساند.

او معتقد است که عشق و حسن و حزن، سه فرزند عقل هستند و حزن و رنج، همراه عشق هستند و رسیدن به کمال فقط از طریق عشق امکان‌پذیر است. او معتقد است که حکومت باید مبتنی بر حاکمیت داناترین افراد جامعه باشد و حاکم حکیم باید صاحب کرامات باشد. او معتقد است که اگر جهان را به دست حکیمی بسپارند تا مدیریت کند، دنیا بسیار نورانی خواهد شد اما خالی ماندن جهان از تدبیر حکیمی الهی باعث چیره شدن تاریکی‌ها بر عالم و مردم آن می‌شود.

آشنایی با علوم غریبه

مورخان معتقدند که سهروردی با علوم خفیه یا غریبه آشنا بوده است. علوم خفیه به دسته‌ای از باورها و اعمال فراطبیعی گفته می‌شود که از محدوده علم خارج است و شامل پدیده‌های عرفان و معنویت و جادو می‌شود. گفته شده که شیخ مقتول با علم کیمیا نیز آشنا بوده و نسبت دادن ساحری به او، یکی از دلایل قتلش بوده است.

سایر آثار شیخ شهید

آثار بسیار زیادی از شیخ اشراق بر جا مانده است که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

• مونس العشاق

• رساله در حالت طفولیت

• رساله روزی با جماعت صوفیان

• رساله صفیر سیمرغ

• مکاتبات الی الملوک و المشایخ

• الالواح

• ادعیه متفرقه

• التسبیحات و دعوات الکواکب

• رساله لغت موران و ....

برخی از آثار شیخ شهید مانند صفیر سیمرغ، روزی با جماعت صوفیان، آواز پر جبرئیل، پرتونامه سلیمانشاهی و بستان القلوب، عقل سرخ و .... در بازار نشر ایران موجود هستند.

سروده‌های شیخ شهید

شیخ شهید شعرهایی نیز به زبان فارسی دارد ولی اشعار زیادی به زبان عربی از او بر جای مانده است. بیشتر شعرهای فارسی او در قالب قطعه و دوبیتی هستند.

هان تا سر رشتۀ خرد گم نکنی

خود را ز برای نیک و بد گم نکنی

رهرو تویی و راه تویی منزل تو

هشدار که راه خود به خود گم نکنی

بزرگداشت سهروردی

در گاهشمار رسمی ایران روز 8 مرداد به نام بزرگداشت شهاب‌الدین یحیی سهروردی نام‌گذاری شده است. در این روز یادبودهایی برای این فیلسوف بزرگ ایرانی برگزار می‌شود. مکان‌های زیادی در سرتاسر ایران نیز به نام سهروردی نام‌گذاری شده‌اند.