کمال‌الملک با نام اصلی محمد غفاری از نقاشان مشهور ایران در دوران قاجاریه و اوایل پهلوی است که آثاری همچون «تالار آینه» از او بر جای مانده است.

نگاهی بر زندگی‎نامه کمال‌الملک

کمال‌الملک با نام اصلی محمد غفاری، یکی از نقاشان معروف ایرانی است که در دوران سلسله قاجاریه و اوایل حکومت پهلوی زندگی می‌کرد. او را جزء پرنفوذترین و نامدارترین شخصیت‌های تاریخ معاصر ایران می‌دانند. او در مدت فعالیت خود تابلوهای نقاشی زیادی را کشیده است که جزء آثار ارزشمند ایرانی به شمار می‌آیند و نسخۀ اصلی بسیاری از آنها در موزه‌های مختلف نگهداری می‌شود. در این مقاله شرح حال این نقاش گرانقدر ایرانی را بررسی می‌کنیم.

شرح حال کمال‌الملک

محمد غفاری در سال 1226 خورشیدی در شهر کاشان و در یک خانوادۀ مشهور به دنیا آمد. پدر او از صاحب منصبان خاندان معروف غفاری و مادرش از خاندان معروف شیبانی بودند. زادروز او همزمان با سال‌های آغازین سلطنت ناصرالدین شاه قاجار بود. او تحصیلات ابتدایی را در مکتب گذراند و سپس به همراه برادرش راهی دارالفنون شد تا در رشتۀ نقاشی تحصیلات خود را ادامه دهد.

 او در مدت زمان تحصیل خود در دارالفنون، تابلویی از چهرۀ اعتضادالسلطنه کشید که در آن زمان رئیس وقت دارالفنون بود. روزی ناصرالدین شاه در بازدید از دارالفنون، این تابلو را دید و دستور داد تا محمد غفاری را به عنوان نقاش دربار استخدام کنند. او پس از حضور در دربار لقب «خان» گرفت که جزء القاب اشرافی آن زمان بود. پس از آن پیشخدمت مخصوص شد.

 ناصرالدین شاه پس از مدتی به قدری شیفتۀ نقاشی او شد که خود به شاگردی او درآمد و در ابتدا به او لقب «نقاش باشی» و سپس لقب «کمال‌الملک» داد. کمال‌الملک در مدت زمانی که در دربار ناصرالدین شاه حضور داشت، بالغ بر 170 تابلو کشید که تالار آینه جزء معروف‌ترین‌هاست و اولین اثر با امضای نام کمال‌الملک است.

او پس از ترور ناصرالدین شاه به اروپا رفت و در فلورانس و رم و پاریس ادامه تحصیل داد و از آثار نقاشان معروف آنجا رونگاری کرد. او جزء نخستین تحصیل‌کردگان ایرانی در فرنگ است. محمد بغدادی در سال 1279 خورشیدی با دستور مظفرالدین شاه به ایران بازگشت و نقاش دربار شد. او به دلیل آنکه دیدگاهش با مظفرالدین شاه یکی نبود، چند سال را در عراق گذراند و در آنجا بود که تابلوهای «زرگر بغدادی» و «میدان کربلا» را نقاشی کرد.

او همزمان با انقلاب مشروطه به ایران بازگشت و سهم خود را در این جنبش با ترجمه آثار «ژان ژاک روسو» و سایر نویسندگان فرانسوی آزادی‌خواه و انتشارات مقالات متعدد ادا کرد.

در سال 1289 با درخواست کمال‌الملک از وزارت علوم، 2300 تومان به او پول دادند تا بتواند کارگاه و کلاس نقاشی تاسیس کند. او این مبلغ را صرف ساختن مدرسه‌ای به نام «مدرسه صنایع مستظرفه» کرد. در این مدرسه علاوه بر نقاشی، سایر هنرها نیز تدریس می‌شدند. به تدریج رشته‌های تذهیب، حکاکی، خاتم‌سازی، معرق، منبت‌کاری و ... نیز به رشته‌های این مدرسه افزوده شد.

آثار محمد غفاری

کمال‌الملک تلاش زیادی کرد تا سبک طبیعت‌گرایی اروپایی را به نقاشی ایرانی وارد کند و رویدادها و اشخاص و مناظر را مانند یک عکاس ثبت کند. برخی از آثار معروف او به شرح زیر هستند:

فالگیر یهودی

فالگیر یهودی که به فالگیر بغدادی نیز شهرت دارد، نقاشی رنگ روغن از کمال‌الملک است. این اثر بر روی کرباس کشیده شده و جزء آثاری است که در زمان اقامت او در عراق اجرا شده است. این اثر در تاریخ هنر نوگرا و معاصر ایران بسیار ارزشمند است. اثر «فالگیر یهودی» هم‌اکنون در موزه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود.

حوض‌خانه عمارت گلستان

این اثر با رنگ روغن بر روی بوم طراحی شده است و منظرۀ حوض و فوارۀ قصر گلستان را نشان می‌دهد. اثر «حوض‌خانه عمارت گلستان» هم‌اکنون در موزۀ کاخ گلستان تهران نگهداری می‌شود.

تالار آینه

این اثر جزء معروف‌ترین آثار کمال‌الملک است. گفته شده که او به مدت 5 سال بر روی این اثر کار کرده است. این نقاشی از تالار آینه که یکی از اتاق‌های کاخ گلستان است کشیده شده است و تصویر ناصرالدین شاه نیز در آن دیده می‌شود.

نقاشی با آبرنگ

آثار بسیاری از این نقاش برجسته ایرانی بر جای مانده که با آبرنگ بر روی کاغذ نقاشی شده‌اند و در کاخ گلستان نگهداری می‌شوند. از جملۀ این آثار میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

• چکاوک

• سهره سبز

• کبک ماده

• سهره سر سیاه

• مرغ عشق

• کبک نر

• طوطی

• سهره سرخ

• گنجشگ

• قناری

• سسک سر سیاه

• دم جنبانک ابلق و ...

پرترۀ اشخاص معروف

کمال‌الملک پرترۀ افراد زیادی را با رنگ روغن بر روی بوم نقاشی کرده است که هم‌اکنون در مکان‌های مختلفی مانند کاخ گلستان، موسسه فرهنگی موزه‌های بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی، موزه مجلس شورای اسلامی و ... نگهداری می‌شوند. برخی از این آثار عبارتند از:

• تک چهره از فخرالملک اردلان، پسرعمۀ ناصرالدین شاه

• میرزا هادی خوشنویس

• چندین پرتره از ناصرالدین شاه قاجار

• پرترۀ غلامحسین خازن‌الممالک، صندوق‌دار باشی دربار قاجار

• پرترۀ آقا محمدخان خواجه

• پرترۀ عبدالعلی‌خان ادیب‌الممالک، حاکم قم و سمنان و وزیر وظایف و اوقاف در زمان ناصرالدین شاه

• پرترۀ هنری فانتین لاتور، نقاش اروپایی

• صورت رامبراند، نقاش معروف باروک

• سردار اسعد بختیاری، از مردان سیاسی دوران قاجار و از روسای ایل بختیاری

• عضدالملک، اولین نایب‌السلطنه احمد شاه قاجار

• پرترۀ سید نصرالله تقوی

• صورت محمدحسین فروغی «ذکاءالملک» از افراد صاحب علم و ادب در دوران قاجاریه

• پرترۀ دوست محمدخان معیرالممالک، داماد ناصرالدین شاه

• نیم‌تنۀ وثوق‌الدوله، نخست وزیر ایران در اواخر قاجاریه

• پرترۀ انیس‌الدوله همسر ناصرالدین شاه

• پرترۀ حکیم‌الملک، دولتمرد دورۀ قاجار و پهلوی و ....

سرانجام کمال‌الملک

کمال‌الملک در سال 1306 به دلیل اختلاف با وزیران مربوطه، شغل دولتی و فعالیت در مدرسه را رها کرد و به ملک شخصی خود در نیشابور نقل مکان نمود. او تا اخر عمر به نقاشی ادامه داد، با وجود آنکه بر اثر حادثه‌ای بینایی یک چشمش را از دست داده بود.

محمد غفاری در سال 1319 در سن 93 سالگی در منزل نوه دختری‌اش از دنیا رفت و او را برخلاف وصیت خودش، در کنار مزار عطار نیشابوری به خاک سپردند.