نظامی گنجوی را پیشوای داستان‌سرایی در ادبیات فارسی می‌دانند که آثار مشهوری همچون «لیلی و مجنون»، «خسر و شیرین» و «اسکندرنامه» را از خود بر جای گذاشته است.

نگاهی بر زندگی‎نامه نظامی گنجوی

نظامی گنجوی با نام کامل جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی بن موید، شاعر و داستان‌سرای ایرانی بود که در قرن 6 هجری معادل با 12 میلادی زندگی می‌زیست. نظامی را در ادبیات فارسی به عنوان پیشوای داستان‌سرایی می‌شناسند. او یکی از گویندگان توانا در شعر فارسی است که تاثیر سبک او بر شعر فارسی شاعرانی که پس از او می‌زیسته‌اند نیز آشکار است. با ما همراه باشید تا شرح حال این شاعر ایرانی را با هم مرور کنیم.

زندگی نظامی گنجوی

دربارۀ زادروز و درگذشت نظامی اطلاعات دقیقی در دست نیست. او در شهر گنجه که در آن زمان جزئی از خاک ایران بود می‌زیست و در همین شهر نیز از دنیا رفته است. نظامی پدر خود را در سن کودکی از دست داده و مادرش از اشراف کرد بوده است و این موضوع را در یکی از بیت‌های دیباچۀ لیلی و مجنون عنوان کرده است.

زادگاه پدری او را تفرش یا فراهان ذکر کرده‌اند و خود نظامی در لیلی و مجنون تصریح کرده که پدرش پارسی بوده است. او تقریبا تمام عمر خود را در گنجه بوده و تنها سفر او به سی فرسنگی گنجه و به دعوت سلطان قزل ارسلان بوده است.

آثار نظامی

خمسه نظامی که به آن پنج گنج نیز گفته می‌شود، اثر شاهکار و معروف این شاعر ایرانی است. پنج گنج در قلمرو داستان‌های غنایی است و پیشوای این سبک شعر در ادبیات پارسی به شمار می‌آید. گفته شده که شاعر در حدود سی سال از عمر خود را صرف سرودن مثنوی‌های پنج گنج کرده است. البته او به غیر از پنج گنج، دیوان قصاید و غزلیات نیز دارد. او قصیده‌های خود را به پیروی از سنایی سروده است و به وعظ و حکمت پرداخته است.

مخزن الاسرار

یکی از مثنوی‌های خمسه نظامی، مخزن الاسرار است که یکی از نمونه‌های مطرح در ادبیات تعلیمی در زبان پارسی به شمار می‌آید. این مثنوی شامل 2260 بیت است که در 20 مقاله در باب اخلاق و موعظه و حکمت سروده شده است. نظامی این کتاب را به والی آذربایجان تقدیم کرده است. او در اشعار خود مردم را به خودشناسی و خداشناسی تشویق کرده و اشعار خود را با این بیت معروف شروع می‌کند:

بسم الله الرحمن الرحیم

هست کلید در گنج حکیم

خسرو و شیرین

خسر و شیرین یکی از آثار منظوم و عاشقانه از نظامی گنجوی است که داستان عشق خسرو پرویز را به شیرین که یک شاهزادۀ ارمنی بوده روایت می‌کند. این داستان را شاعران دیگری نیز در اشعار خود روایت کرده‌اند که از آن جمله میتوان به فردوسی اشاره کرد. نسخه‌های دیگری از این داستان با عنوان «شیرین و فرهاد» نیز موجود است. البته عده‌ای اعتقاد دارند که این داستان از داستان‌های کردی منطقۀ کرمانشاه است که نظامی به دلیل داشتن مادری کرد با آن آشنا شده و داستان را  بازسرایی کرده است. این مثنوی از 6500 بیت تشکیل شده است.

در شاهنامه فردوسی بیشتر از جنبۀ عاشقانه، بر جنبه‌های حماسی و رزم‌آوری داستان تمرکز شده اما نظامی بر جنبۀ عاطفی داستان تاکید کرده است. نظامی داستان خسر و شیرین را به درخواست اتابک آذربایجان سروده که خواهان سرودن داستانی عاشقانه بوده است.

لیلی و مجنون

نظامی اولین نفری بود که داستان لیلی و مجنون را به شکل یک منظومه واحد در قالب 4700 بیت به نظم کشید. او این کار را به درخواست پادشاه شروان انجام داد. شروان یکی از نواحی تاریخی ایران در جنوب شرقی قفقاز بوده است.

روایت اولیه داستان «لیلی و مجنون» بسیار ساده و به زبان عربی بوده است. مثنوی لیلی و مجنون در زمرۀ ادبیات غنایی فارسی شمرده می‌شود. آغاز داستان‌های عاشقانه در ادبیات فارسی به سدۀ پنجم می‌رسد و با داستان وامق و عذرای عنصری آغاز شده است. این داستان‌ها در اواخر سدۀ ششم با اشعار نظامی به اوج خود رسیده است.

هفت پیکر

هفت پیکر یکی دیگر از مثنوی‌های خمسه نظامی است که به آن بهرام‌نامه یا هفت گنبد نیز گفته می‌شود. منظومۀ هفت پیکر را میتوان آمیزه‌ای از جنبۀ غنایی و حماسی دانست. بخش اول و آخر این مثنوی به رویدادهای مرتبط با بهرام پنجم ساسانی می‌پردازد که به بهرام گور شهرت داشته است. بخش میانی مثنوی به هفت حکایت از زبان هفت همسر بهرام گور می‌پردازد. داستان‌های گنبد سیاه، گنبد زرد، گنبد سبز، گنبد سرخ، گنبد پیروزه‌ای، گنبد صندلی و گنبد سپید در این مثنوی ذکر شده‌اند و به همین دلیل به آن هفت گنبد گفته می‌شود. این مثنوی شامل 5136 بیت است.

اسکندرنامه

مثنوی اسکندرنامه شامل دو بخش شرف‌نامه و اقبال‌نامه است. این اثر نظامی گنجوی شامل 10.500 بیت است و به داستان‌هایی دربارۀ اسکندر می‌پردازد. در این مثنوی حکایت‌هایی مانند افسانۀ ارشمیدس با کنیزک چینی، داستان ماریۀ قبطیه و ذوالقرنین دانستن اسکندر پرداخته می‌شود.

یادمان‌های نظامی

نظامی گنجوی در آرامگاهی در شهر گنجه دفن شده است. دولت آذربایجان که سال‌هاست در پی جعل هویت این شاعر ایرانی است، طی سال‌های اخیر تمام اشعار پارسی این شاعر بزرگ را از آرامگاه او پاک کرده تا بتواند هویت ایرانی او را حذف کرده و برای او هویت ترکی جعلی بسازد. در سال‌های اخیر اشعاری به نظامی نسبت داده شده که همگی نادرست هستند.

در گاهشمار رسمی ایران، روز 21 اسفند ماه را روز بزرگداشت نظامی در نظر گرفته‌اند. یادمان‌های بسیاری در ایران و جمهوری آذربایجان به یاد این شاعر بزرگ ایرانی بنیان نهاده شده است. از جملۀ این آثار میتوان به مدرسۀ حکیم نظامی که در دوران قاجاریه تاسیس شده است پرداخت که یکی از قدیمی‌ترین مدرسه‌های ایرانی است و افراد مشهوری همچون نیمایوشیج در آن به تدریس پرداخته‌اند. همچنین مجسمۀ حکیم نظامی در ضلع شمالی میدان ونک تهران نصب شده است.

نظامی مقلدان بسیاری از جمله امیرخسرو دهلوی، خواجوی کرمانی، جامی، هاتفی، وحشی بافقی و آذر بیگدلی داشته و تاثیر او بر ادبیات ایران و شعر و شاعران پس از خودش غیر قابل انکار است.