- سه شنبه ۱۶ مرداد ماه ۱۴۰۳
- 0
جشن شب یلدا، آیین کهن ایرانی
شب یلدا یا شب چله از جشن‌های کهن ایرانی است که به مناسبت فرا رسیدن بلندترین شب سال در آخرین روز پاییز برگزار می‌شود و با سنت‌های باستانی همراه است.
نگاهی بر جشن شب یلدا
شب یلدا یا شب چله از جشن‌های کهن ایرانی است که در میراث جهانی ثبت شده و هنوز هم در ایران و کشورهایی همچون افغانستان، تاجیکستان و جمهوری آذربایجان برگزار می‌شود. این جشن به مناسبت فرا رسیدن بلندترین شب سال در آخرین روز پاییز برگزار می‌شود و با آیین‌ها و رسوم مختلفی همراه است. در ادامه بیشتر دربارۀ این جشن ایرانی سخن خواهیم گفت.
فلسفۀ جشن شب یلدا
شب یلدا از زمان داریوش یکم به گاهشماری رسمی ایرانیان باستان راه پیدا کرد، ولی رسومی که در این شب برگزار می‌شود جزء سنت‌های باستانی هستند.
مردم در روزگاران گذشته، کارهای خود را با گردش خورشید و همچنین تغییر فصل‌ها، بلندی و کوتاهی روز و شب و حتی حرکت و قرار ستارگان تنظیم می‌کردند. مردم در تمدن زاگرس رافدین که به تمدن جغرافیای دامنه رشته کوه زاگرس و دشت‌های اطراف آن گفته می‌شود، با پدیده‌های خورشیدی از 3000 سال پیش آشنا بودند و اعتدال بهاری و پاییزی و همچنین طولانی‌ترین روز و شب را به خوبی می‌شناختند. جغرافیای رشته کوه زاگرس، زادگاه تمدن‌های نخستین انسان است.
آریایی‌ها به طولانی‌تر بودن شب اول زمستان و کوتاه‌تر بودن روز آخر پاییز پی بردند و این شب را آغاز سال و شب زایش خورشید یا مهر نام‌گذاری کردند. گفته می‌شود که کریسمس مسیحیان نیز در این اعتقاد آریایی‌ها ریشه دارد. در فرهنگ اوستایی سال را با فصل سرد آغاز کرده و معتقد بودند که روشنی بر تاریکی و اورمزد بر اهریمن پیروز شده است. ایرانیان باستان تاریکی را نماد اهریمن می‌دانستند و در شب چله که طولانی‌ترین شب سال بود، تاریکی اهریمنی بیشتر طول می‌کشید و این شب برای ایرانیان شب نحسی به شمار می‌آمد. به همین دلیل با فرا رسیدن این شب، آتش روشن می‌کردند تا از تاریکی فرار کنند و مردم دور هم جمع می‌شدند و با خوردن و آشامیدن و پایکوبی، شب را سپری می‌کردند.
شب یلدا را به نام شب میلاد خدای خورشید، عدالت، پیمان و جنگ هم می‌خوانند. روایت است که در این شب میترا که از ایزدان آیین مزدیسنا است به جهان بازمی‌گردد.
آیین‌های شب چله
در شب چله آیین‌های مختلفی برگزار می‌شود. در این شب خوراکی‌های مختلفی مانند آجیل، انار و هندوانه و ... را در سفرۀ شب یلدا می‌گذارند. انار و هندوانه دو عنصر مهم در سفره شب چله هستند. دلیل این موضوع می‌تواند به رنگ سرخ انار و هندوانه مربوط باشد که نماد نور خورشید بوده و نزد ایرانیان گرامی بوده است زیرا نیاکان ما به آیین مهر علاقمند و دلبسته بودند.
از دیگر رسوم شب چله میتوان به شاهنامه‌خوانی و فال حافظ اشاره کرد. در مجموع میتوان گفت که بیشتر آداب شب یلدا از فرهنگ باستانی مهر در بین ایرانیان باقی مانده است.
در مناطق مختلف ایران، رسوم مختلفی برای شب چله اجرا می‌شود. برای مثال در بوشهر این شب را در خانۀ بزرگترها می‌گذرانند. آب‌پز کردن کدو تنبل یکی از رسومی است که در شب چله در چهارمحال و بختیاری برگزار می‌شود. بختیاری‌ها بر سر سفرۀ شب یلدا از محصولاتی مانند گندم و بادام بوداده نیز استفاده می‌کنند. آنها معتقدند که در شب یلدا باید خوراکی‌هایی مانند ماست، شیر، پنیر، کنجد، کدو و نان جو خورده شود تا موجب فراوانی نعمت تا پایان سال گردد.
در خراسان از لبوی پخته و شلغم و چغندر پخته نیز برای تزئین سفره یلدا استفاده می‌کنند و به این شب شب چراغانی چله یا شب چراغ نیز می‌گویند. در بسیاری از مناطق ایران در این شب برای عروس و داماد هدایا و خوراکی می‌برند.
آتش نوروزی نیز مراسمی است که توسط مردم لک که آنها را جزء اصیل‌ترین مردمان ایرانی‌تبار می‌دانند، برگزار می‌شود. آنها در شب چله آتش روشن می‌کنند و به جشن و پایکوبی می‌پردازند. این مراسم به عنوان یکی از رسم‌های مردم لک به ثبت ملی رسیده است. این جشن در کشورهایی مانند افغانستان، تاجیکستان، بخش‌هایی از پاکستان و شمال هند نیز برگزار می‌شود.
ثبت شب چله به عنوان میراث فرهنگی و معنوی یونسکو
مراسم یلدا / چله به عنوان میراث مشترک ایران و افغانستان در یونسکو ثبت شده است. این آیین باستانی و ملی ایران قدمتی هشت هزار ساله دارد و در سال 1401 خورشیدی به عنوان زایش مهر که ایزد ایرانی است در میراث جهانی ثبت شده است.
اشعار شاعران ایرانی دربارۀ شب یلدا
یلدا در شعر شاعران ایرانی نیز بازتاب یافته است و شاعران زیادی از جمله سعدی و حافظ و سنایی از آن نام برده‌اند.
سعدی در شعری فرموده است:
روز رویش چون برانداخت نقاب از سر زلف
گویی از روز قیامت شب یلدا برخاست
حافظ شیرازی در شعری دیگر سروده است:
صحبت حکام ظلمت شب یلداست
نور ز خورشید جوی بو که برآید
سنایی نیز دربارۀ یلدا چنین سروده است:
به صاحب دولتی پیوند اگر نامی همی جویی
که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا
بسیاری از شاعران دیگر از جمله سهراب سپهری، اوحدی مراغه‌ای، خواجوی کرمانی، امیرخسرو دهلوی، قاآنی، وحشی بافقی، عرفی شیرازی و فروغی بسطامی نیز دربارۀ شب یلدا شعرهایی سروده‌اند.
ریشۀ نام یلدا و چله
یلدا از واژۀ سریانی به معنای زایش گرفته شده است. زبان سریانی یکی از گویش‌های زبان آرامی است. در فرهنگ عامه مردم از عبارت «شب چله» هم استفاده می‌شود و چهل روز اول زمستان را «چله بزرگ» و بیست روز پایانی زمستان را «چله کوچک» می‌گویند. ابوریحان بیرونی از نام «میلاد اکبر» برای توصیف این شب نام برده و آن را مترادف با «میلاد خورشید» دانسته است. همچنین او از روز اول دی با نام «خور» نام برده است. در برخی منابع به این روز «خرم روز» و در قانون مسعودی به آن «خرده روز» گفته شده است.
سخن پایانی
شب یلدا یا شب چله یکی از جشن‌های ایرانی است که قدمت چند هزار ساله دارد. این جشن در آخرین شب فصل پاییز که طولانی‌ترین شب سال است برگزار می‌شود و آیین‌هایی مانند شاهنامه‌خوانی، فال حافظ، پهن کردن سفره یلدا و .... دارد. این جشن علاوه بر ایران در برخی کشورها مانند افغانستان و تاجیکستان نیز برگزار می‌شود و به نام ایران و افغانستان ثبت جهانی شده است. عکس چله زمستان، جشنی ایرانی به نام چله تموز است که در طولانی‌ترین روز سال برگزار می‌شود و در خراسان جنوبی هنوز هم پابرجاست.
0 نظر