جشن آبانگان از جشن‌های دوازده‌گانه ایران باستان است که در ستایش ایزدبانو آناهیتا که یک ایزدبانوی ایرانی و آریایی است برگزار می‌شود.

نگاهی بر جشن آبانگان

جشن آبانگان یکی از جشن‌های ایرانی است که مطابق با گاهشماری کنونی ایران در چهارم آبان و مطابق با گاهشماری یزدگردی در دهم آبان برگزار می‌گردد. این جشن در ستایش ایزدبانو آناهیتا برگزار می‌شد و آناهیتا ایزد آب‌های روان بوده است. در ادامه با جشن باستانی آبانگان بیشتر آشنا خواهید شد.

آناهیتا کیست؟

آناهیتا که به آن ناهید نیز گفته می‌شود، یک ایزدبانوی ایرانی و آریایی است که در اوستا نیز مورد ستایش قرار گرفته است. اهورامزدا که آفریدگار نکویی‌هاست و همچنین زرتشت پیامبر، آناهیتا را ستایش کرده‌اند. ایزدبانوی آناهیتا نگهبان و هدایتگر تمام آب‌های جهان است. آناهیتا در خارج از مرزهای ایران نیز پرستندگانی دارد که برای او قربانی می‌کنند.

در طول تاریخ ایران، پادشاهان اساطیری همچون جمشید، گشتاسب، فریدون و کیکاووس نیز برای آناهیتا قربانی کرده‌اند. اهمیت این ایزدبانوی آریایی در دوران هخامنشی و به ویژه در زمان پادشاهی اردشیر دوم به اوج خود می‌رسد و اردشیر دوم برای او معبدهایی در شهرهای مختلف بنا می‌کند. پادشاهان سلوکی، اشکانی و ساسانی همچون اردشیر، خسرو دوم، نرسی و شاپور اول نیز به آناهیتا احترام می‌گذاشتند و از او نقش‌ها و حکاکی‌هایی در کتیبه‌های خود بر جای گذاشته‌اند.

اهمیت آناهیتا به این دلیل است که زنان ایران باستان از مقام و منزلت بالایی برخوردار بودند و آب نیز در سراسر جهان از ارزش بالایی برخوردار بود. ایرانیان نیز از گذشته به آب احترام گذاشته و آن را مقدس می‌دانستند و به دلیل همین تقدس است که پشت سر مسافر و یا بر گور مردگان آب می‌ریزند. در اساطیر ایرانی گفته شده که آب دومین چیزی بوده که توسط اهورامزدا خلق شده و از جنوب البرز به تمام مناطق زمین راه پیدا کرده است.

برای آناهیتا در اوستا خصوصیاتی مانند بالندگی و فزایندگی، نیرومندی و پاکی، زیبایی و آراستگی، آزادگی، بخشندگی و باروری، عشق و مادری و درمان‌بخشی نام برده شده است. ایرانیان باستان اعتقاد داشتند که آناهیتا به فرمان اهورامزدا، برف و باران و تگرگ را به زمین فرو می‌بارد.

ایرانیان چهار عنصر را گرامی و مقدس می‌دانستند و آنها را پایه‌های زندگی اولیه انسان به حساب می‌آوردند. به همین دلیل، آلودگی این چهار عنصر گناه بزرگی تلقی می‌شد و جرم بود. آنها معتقد بودند که پس از آتش، آب مهمترین عنصر حیات است و به همین دلیل مراقب بودند که آب آلوده نشود و برای آن احترام ویژه‌ای قائل بودند. هرودوت نخستین تاریخ‌نگار یونانی به اهمیت آب در میان مردم ایران باستان اشاره کرده است. ایرانیان باستان گذشتن از آب را به نشانۀ تولدی دوباره در نظر می‌گرفتند و به همین دلیل در داستان‌های حماسه‌ای ایرانی، بیشتر قهرمانان قبل از موفقیت این کار را انجام می‌دادند. در اساطیر ایرانی نقل شده که زرتشت نیز قبل از دیدار با امشاسپند از آب رد شده است.

تندیس‌هایی از آناهیتا در تپه سراب کرمانشاه و ناحیه شوش به دست آمده است. ظروفی از دوران ساسانی بر جای مانده که چهره آناهیتا را به تصویر کشیده است. از دوران اشکانیان نیز سکه‌هایی بر جای مانده که نقش آناهیتا بر روی آنهاست. آناهیتا را همتای ایرانی ایشتر و آفرودیت می‌دانند که ایشتر الهه بابلی و آفرودیت الهه عشق و زیبایی در یونان باستان است.

زمان برگزاری جشن آبانگان

در گاهشماری ایران باستان، به هر روز از ماه یک نام اختصاص داده شده بود و زمانی که نام روز و ماه یکی می‌شد، آن روز را جشن می‌گرفتند. در آن گاهشماری، روز دهم هر ماه را آبان به معنای آب نام‌گذاری کرده بودند. به همین دلیل در آبان روز از آبان ماه یعنی در روز دهم آبان جشن آبانگان برگزار می‌شد. در گاهشماری کنونی ایران به دلیل آنکه 6 ماه اول سال 31 روز است، تاریخ دقیق این جشن مصادف با چهارم آبان ماه می‌شود.

آیین‌های جشن آبانگان

جشن آبانگان در مجاورت و کنار رودها، جویبارها و قنات‌ها برگزار می‌شد و دلیل انتخاب این مکان‌ها، یادآوری ارزش و اهمیت آب بود که مایۀ زندگانی و فزونی است. در این جشن مردم به نیایش و ستایش پروردگار یکتا می‌پرداختند و دور هم جمع شده و به شادی و سرور می‌پرداختند و به نیازمندان کمک می‌کردند.

ایرانیان در این جشن، سرودهایی از اوستا می‌خواندند و سفره‌هایی با نمادهای امشاسپندان و آناهیتا در آن قرار می‌دادند و عده‌ای اعتقاد دارند که پیدایش سفره‌های نذری به ویژه آنهایی که عنوان «بی‌بی» دارد به این جشن مربوط است. برای مثال، سفره «بی‌بی سه‌شنبه» را بازماندۀ آیین‌های مرتبط با آناهیتا می‌دانند. البته قدمت پرستش آناهیتا و برگزاری این جشن به قبل از ظهور زرتشت می‌رسد.

یکی دیگر از آیین‌های این جشن این بود که چنانچه در این روز باران می‌بارید، این روز به مردان اختصاص یافته و آنها می‌توانستند تن خود را در آب شستشو دهند و اگر بارندگی در این روز صورت نمی‌گرفت، این روز از آن زنان بود و آنها باید به درون آب می‌رفتند.

سایر داستان‌های مربوط به پیدایش جشن آبانگان

به غیر از ستایش ایزدبانو آناهیتا که مطرح شد، دلایل دیگری نیز برای برگزاری این جشن ذکر شده است. در روایت‌ها نقل شده است که به دلیل جنگ‌ها طولانی بین ایران و توران، افراسیاب دستور داد نهرها و قنات‌ها را ویران کنند و پس از اینکه جنگ به اتمام رسید، زو پسر طهماسب امر به لایروبی مجدد نهرها کرد و زمانی که آب در این رودها جریان پیدا کرد، مردم این نعمت را جشن گرفتند.

داستان دیگر، فلسفۀ آبانگان را به قحطی و خشکسالی هشت‌سالۀ ایران نسبت می‌دهد. نقل شده است که در ایران هشت سال باران نبارید و به همین دلیل قحطی آمد و تلفات زیادی رخ داد. پس از هشت سال، در دهم آبان ماه باران بارید و ایرانیان به دلیل این بارش، آن روز را آبانگان نامیدند و جشن گرفتند.

سخن پایانی

جشن آبانگان یکی از جشن‌های ایران باستان است که در گرامیداشت آناهیتا، ایزدبانوی آب برگزار می‌شد و امروزه نیز به صورت محدود در برخی از مناطق ایران برگزار می‌شود. تاریخ این جشن در آبان روز از آبان ماه یعنی دهم آبان مطابق با گاهشماری یزدگردی بوده اما در گاهشماری کنونی ایران، زمان دقیق این جشن برابر با چهارم آبان ماه است. هرکدام از ماه‌های سال، گلی نمادین دارند و گل ماه آبان نیز نیلوفر آبی است.