جشن مهرگان از جشن‌های 12گانۀ مهم ایران باستان است که روز تاج‌گذاری فریدون شاه پیشدادی را نیز به آن نسبت می‌دهند.

معرفی جشن مهرگان

جشن مهرگان که به آن جشن مهر نیز گفته می‌شود از جشن‌های مهم ایرانی است که از دیرباز در شهرهای مختلف ایران برگزار می‌شد. برگزاری این جشن در روزهای نخستین پاییز بوده و مدت زمان برگزاری آن چند روز بوده است. با ما همراه باشید تا جشن باستانی مهرگان را با هم بررسی کنیم.

تاریخچه جشن مهرگان

قدمت این جشن به دوران شاهان باستانی ایران می‌رسد و حتی معتقدند که قدمت آن به زمان فریدون، از برجسته‌ترین چهره‌های اسطوره‌ای ایران، برمی‌گردد. فردوسی بزرگ در شاهنامه به پیدایش این جشن و برگزاری آن اشاره کرده و پیدایش آن را از زمان پادشاهی فریدون می‌داند. از متون اوستا این گونه برداشت می‌شود که تقویم ایرانیان در زمان قبل از هخامنشیان دارای دو فصل بوده و نوروز را به عنوان جشن آغاز سال نو و فصل تابستان و مهرگان را به عنوان جشن آغاز زمستان و نیمه دوم سال در نظر می‌گرفتند. این موضوع در شعری از ناصرخسرو تایید شده است:

نوروز به از مهرگان، گرچه

هر دو زمانند، اعتدالی

زمان برگزاری جشن مهرگان

جشن مهرگان را امروزه در 10 مهر جشن می‌گیرند اما مردم لر که به این جشن، مهرجون می‌گویند آن را در 7 مهرماه جشن می‌گیرند. عده‌ای از باستان‌شناسان و پژوهشگران ایرانی اعتقاد دارند که تاریخ دقیق این جشن بر اساس گاهشماری جلالی، 16 مهر است. مطابق با گزارش‌های فردوسی، تاریخ این جشن در آغاز نیمه دوم سال بوده و این روش به احتمال زیاد تا اواخر دوران هخامنشی یا اشکانی ادامه داشته است. از آن زمان به بعد، تاریخ برگزاری این جشن را به مهرروز از مهرماه که مصادف با 16 مهر است منتقل کرده‌اند.

بر اساس آنچه دربارۀ جشن مهرگان نقل شده میتوان آن را دارای سه بعد خورشیدی یا طبیعی، اسطوره‌ای و دینی در نظر گرفت.

مهرگان طبیعی یا خورشیدی

فردوسی و ناصرخسرو، برگزاری مهرگان را در آغاز پاییز می‌دانند. در تمدن کشاورزی ایران، افراد بسیاری از کارهای خود را با چهار پدیدۀ خورشیدی ارتباط می‌دادند. برای هرکدام از این چهار پدیده جشن‌هایی برگزار می‌شد. جشن نوروز برای پدیدۀ خورشیدی اعتدال بهاری و جشن چله تموز یا چلۀ تابستان برای انقلاب تابستانی برگزار می‌شد. برای پدیدۀ خورشیدی اعتدال پاییزی، مهرگان را برگزار می‌کردند و جشن شب چله یا یلدا نیز برای انقلاب زمستانی برگزار می‌شد. مهر پایان فصل برداشت کشاورزی است و از این رو زمان مناسبی برای جشن و استراحت به شمار می‌آمد.

مهرگان اسطوره‌ای

فردوسی معتقد است که مهرگان روز تاج‌گذاری فریدون است و بسیاری از مورخان نیز معتقدند که مهرگان روزی است که فریدون، ضحاک ستمگر را در کوه دماوند به بند کشید. اینکه آیا روز غلبۀ فریدون بر ضحاک با روز تاج‌گذاری او یکی بوده یا خیر، مشخص نیست. البته عده‌ای نیز معتقدند که فریدون در این روز قربانی کرد و سنت قربانی کردن را به مردم آموخت که کار پسندیده‌ای به شمار می‌آمد.

این روز را روز به تخت نشستن فریدون و پیروزی او بر ضحاک می‌دانند. ابوریحان بیرونی در التفهیم به این نکته اشاره کرده است و دقیقی، اسدی طوسی و فردوسی نیز در اشعار خود به این موضوع اشاره کرده‌اند.

البته روایت دیگری نیز وجود دارد مبنی بر اینکه شاید پیروزی داریوش بزرگ بر گئومات مغ سبب شده تا بنا بر داستان کهن ضحاک و فریدون، در این تاریخ به روایت پیروزی نیکی بر بدی بپردازند. گئومات وانمود کرد که بردیا، پسر کوروش بزرگ است و بر تخت پادشاهی نشست. این واقعه توسط داریوش در کتیبه بیستون نقل شده است. سرانجام داریوش او را به قتل رسانده و تخت پادشاهی را از آن خود کرد.

مهرگان دینی

ممکن است مهرگان به بعد دینی مربوط باشد. در ایران از زمان هخامنشی دین زرتشتی رواج پیدا کرد و میترا که یک ایزد هندوآریایی بود به جایگاه پایین‌تری تنزل پیدا کرد. از آن پس، میترا را نه به عنوان خدای آریایی بلکه به عنوان یکی از آفریدگان اهورامزدا می‌دانستند. زرتشتیان در 16 تیر که روز برابری روز و ماه بود، این ایزد را در کنار آناهیتا ستایش می‌کردند.

 آیین‌های مهرگان

در این روز مردم با جامه‌های ارغوانی دور هم جمع می‌شدند و این جشن را به یکدیگر تبریک می‌گفتند و برای یکدیگر شادباش می‌بردند. یک سفرۀ ارغوانی با گل‌های زیبا و گلی به نام «همیشه شکفته» که مشخص نیست آیا نام گل خاصی بوده یا خیر، تزئین می‌کردند. چند شاخه درخت گز و مورد و میوه‌های پاییزی سرخ مانند انار و سیب و ازگیل و برخی از بوداده‌ها مانند نخودچی را نیز در این سفره مهرگان قرار می‌دادند.

 ایرانیان با پختن نان مخصوص مهرگان که از ترکیب آرد هفت نوع غله تهیه شده بود، سفره خود را تزئین می‌کردند و گلاب و شمع و خوردنی‌های محلی نیز بر سر سفره قرار می‌دادند. سپس پس از خوردن نان و شیرینی به رقص  پایکوبی پرداخته و سرود می‌خواندند و شعله‌های آتشدان را روشن می‌کردند. در پایان مراسم افراد دست‌های یکدیگر را می‌گرفتند و پایبندی خود را بر پیمان‌های گذشته تجدید می‌کردند.

جشن مهرگان در اشعار شاعران ایرانی

عنصری در شعری سروده است:

مهرگان آمد گرفته فالش از نیکی مثال

نیک ‌روز و نیک جشن و نیک وقت و نیک فال

منوچهری دامغانی سروده است:

شاد باشید که جشن مهرگان آمد

بانگ و آوای درای کاروان آمد

اسدی توسی سروده است:

فریدون فرخ به گرز نبرد

ز ضحاک تازی برآورد گرد

چو در برج شاهین شد از خوشه مهر

نشست او به شاهی سر ماه مهر

رودکی در باب مهرگان سروده است:

ملکا جشن مهرگان آمد

جشن شاهان و خسروان آمد

جز به جای ملهم و خرگاه

بدل باغ و بوستان آمد

مسعود سعد سلمان نیز گفته است:

روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان

مهر بفزا ای نگار ماه چهر مهربان

مهربانی کن به جشن مهرگان و روز مهر

مهربانی کن به روز مهر و جشن مهرگان

جشن مهرگان در زمان حال

این جشم هم‌اکنون نیز بین زرتشتیان برگزار می‌شود. جلال آل احمد معتقد است که آیین قالی‌شویان که یک آیین سنتی و مذهبی در مشهد اردهال است، با مهرگان پیوند دارد.

پروندۀ جشن مهرگان برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو در حال آماده‌سازی است و ایران و تاجیکستان قصد دارند که این جشن را به صورت اشتراکی به ثبت برسانند.