جشن باستانی شهریورگان از جشن‌های دوازده‌گانه و در زمرۀ جشن‌های آتش است. زادروز کی‌داراب، زادروز کوروش بزرگ و روز پدر در ایران باستان را به این روز نسبت می‌دهند.

نگاهی بر جشن باستانی شهریورگان

جشن باستانی شهریورگان که به آن آذرجشن نیز گفته می‌شود، یکی از جشن‌هایی است که در ایران باستان برگزار می‌شد. این جشن جزء جشن‌های دوازده‌گانۀ سال بود و این جشن‌ها را هر ماه در روزی که نام روز و ماه یکی می‌شد، برگزار می‌کردند. همچنین این جشن جزء جشن‌های آتش نیز به شمار می‌آید. جشن شهریورگان امروزه به صورت محدود برگزار می‌شود و در بسیاری از نقاط ایران به فراموشی سپرده شده است. در ادامه با جزئیات بیشتری از این جشن باستانی آشنا خواهید شد.

فلسفۀ جشن باستانی شهریورگان

همانطور که مطرح شد، این جشن جزء جشن‌های دوازده‌گانۀ سال بود که به دلیل یکی شدن نام روز و ماه برگزار می‌شد. روز چهارم هر ماه را شهریور می‌نامیدند که به معنای شهریاری نیک بوده است. روز چهارم ماه شهریور که برابر با شهریور روز از شهریور ماه بود را جشن شهریورگان نامیده و آن روز را جشن می‌گرفتند. البته اگر بخواهیم مطابق با گاهشماری امروز حساب کنیم، باید این روز را در 30 مرداد جشن بگیریم.

این جشن در زمرۀ جشن‌های آتش نیز به شمار می‌آید. جشن‌های آتش به رشته‌ای از جشن‌های آریایی گفته می‌شود که با روشن کردن آتش برای سرور و شادمانی آغاز شده و هنوز هم در میان برخی از ملت‌ها باقی مانده است.

امروزه چهارشنبه سوری و جشن سده از جمله جشن‌های آتش هستند که هنوز هم باقی مانده‌اند. جشن آذرگان و جشن شهریورگان جزء جشن‌های آتش هستند که فراموش شده‌اند. 5 جشن آتش در ایران باستان وجود داشت که مردم با برپایی آتش، آنها را جشن می‌گرفتند. اردیبهشتگان، شهریورگان، آذرگان، جشن سده و جشن سوری در پایان سال که امروزه به نام چهارشنبه سوری شناخته می‌شود، از جملۀ جشن‌های آتش هستند.

سوم اردیبهشت که به نام اردیبهشت روز از اردیبهشت ماه نامیده می‌شد، جشن اردیبهشتگان یا گلستان‌جشن برگزار می‌شد. تاریخ شهریورگان یا آذرجشن مصادف با چهارم شهریور ماه و آذرگان مصادف با نهم آذرماه بود. جشن سده در 10 بهمن ماه و جشن سوری در پایان سال نیز جزء جشن‌های آتش بودند. البته جشن سوری امروزه در چهارشنبه آخر سال برگزار می‌شود ولی در ایران باستان که روزشماری مانند امروز نبود، این جشن را در پایان سال برگزار می‌کردند.

برای جشن باستانی شهریورگان مناسبت‌های بسیاری ذکر کرده‌اند. تولد داراب از شخصیت‌های شاهنامه که به او کی‌داراب هم می‌گفتند، در این روز بوده است. او پسر کی‌بهمن و همای چهرزاد و پدر دارا و اسکندر بوده است. مطابق با شاهنامه، اسکندر مقدونی که به ایران حمله کرد، شاهزاده‌ای ایرانی و فرزند داراب‌شاه بوده که از مادری رومی به دنیا آمده است. برخی از پژوهشگران معتقدند که داراب همان داریوش دوم هخامنشی است.

عده‌ای نیز روز چهارم شهریور ماه را زادروز کوروش بزرگ و روز پدر در ایران باستان می‌دانند. زرتشتیان نیز این روز را روز پدر می‌دانند و مقام پدر را در این روز ستایش می‌کنند. یکی از مناسبت‌های دیگری که برای روز شهریورگان ذکر کرده‌اند، درگذشت مانی، نگارگر و فیلسوف و شاعر ایرانی است که آیین مانوی را بنیان گذاشت.

شهریور از لحاظ یزدان‌شناسی اوستایی

شهریور پس از بهمن در میان امشاسپندان از لحاظ مرتبه و مقام، رتبۀ دوم را دارد. امشاسپندان صفات پاک اهورامزدا هستند. هرکدام از صفات خداوند را یکی از ایزدان نگهبان جنس بشر می‌دانند. نام دوازده ماه سال در گاه‌شماری خورشیدی، نام امشاسپندان است. 6 فرشتۀ بزرگ به نام‌های بهمن، شهریور، اردیبهشت، سپندارمذ، خرداد و امرداد وجود دارند که بزرگترین آفرینش خداوند هستند. شهریور فرشتۀ مهربانی و جوانمردی است و نگهبان فلزات و شهریاران دادگر. امشاسپند شهریور نمادی از قدرت اهورامزدا و اقتدار او در دنیای معنوی است.

آیین‌های جشن شهریورگان

مهمترین آیین جشن باستانی شهریورگان برافروختن آتش است. مردم در این روز در خانه‌های خود آتش برپا می‌کردند و در هنگام شب، آتش را به بام خانه انتقال می‌دادند. برپایی مهمانی و پخت غذا و پذیرایی از مهمانان از جمله سایر آداب این جشن باستانی بود.

زرتشتیان در این جشن پس از طلوع خورشید به معبدهای خود می‌رفتند و اهورامزدا را پرستش و ستایش می‌کردند. آنها در این روز اشیای فلزی قدیمی را تمیز می‌کردند و آنها را از انبار بیرون می‌آوردند. آنها این کار را یک سنت نیک می‌دانستند. سوارکاری و تزئین خانه‌ها از جمله سایر آیین‌های جشن شهریورگان بود.

دلیل انتخاب نام آذرجشن برای این روز این است که با فرا رسیدن پایان تابستان و خنک شدن هوا مردم تمایل داشتند تا آتش روشن کنند. گل مخصوص جشن شهریورگان را گل آتشین یا آذرگون می‌دانند که رنگ آن سرخ آتشین است و در عصر باستان در روز جشن، از گل خاص همان روز برای تزئین خانه‌ها و معابد استفاده می‌کردند.

این ماه، ماهی بوده که کشاورزان باید کشت و زرع خود را جمع می‌کردند و به همین دلیل به شادی و پایکوبی می‌پرداختند و شهریورگان را آغاز فصل تازه‌ای در زراعت و کشاورزی می‌دانستند.

سخن پایانی

جشن باستانی شهریورگان یکی از جشن‌های سنتی ایرانی است که امروزه بسیار کمرنگ شده و فقط در برخی از مناطق کشور به آن پرداخته می‌شود. یکی از دلایل مهم برگزاری این جشن، هم نام شدن روز و ماه و یکی دیگر از دلایل برگزاری آن، تغییر فصل و آب و هوا بود. مناسبت‌های دیگری مانند زادروز کوروش، زادروز داراب شاهنامه و مرگ مانی را نیز به این روز نسبت داده‌اند و گفته‌اند که این روز، روز پدر در ایران باستان بوده است. شهریورگان مطابق با گاهشماری زرتشتی، 4 شهریورماه بوده است اما تاریخ دقیق آن مطابق با گاهشماری امروز، 30 مرداد می‌شود.

این شعر از رستم خسرویان دربارۀ این جشن باستانی سروده شده است:

بشد شهریور و شد شهریاری پیشه خوبان

به آبادانی شهری بکوشیم و به آبادانی ایران

چو ماه و روز شد شهریور در این سامان

جشن خواندند و جشنی باشکوه در بیشه شیران

بنامیدند شهریورگهان این روز جاویدان

بزرگان سخن، خوبان با ایمان

نکواندیشی و گفتار و کردار این سه پند دین

رهایی بخش باشد جان و تن این گفته دیرین

به آبادانی دنیا بیندیشیم و آبادانی ایران

بکوشیم و بیابیم ما بهشت پاک جاویدان

خرد را پیشه سازیم جمله بهدینان

بیاموزیم دانش‌ها ز دانش‌نامه دوران

به شهریورگهان سوگند ای دانای با ایمان

که ماند فر و فرهنگ وطن همواره جاویدان