جشن تیرگان از جشن‌های دوازده‌گانه ایرانی است که در بزرگداشت ایزد و ستاره باران، تیراندازی آرش کمانگیر و روز قلم در ایران باستان برگزار می‌شود.

دربارۀ جشن تیرگان بیشتر بدانید

جشن تیرگان یکی از جشن‌های ایرانی است که در تیرروز از تیرماه که مصادف با 13 تیر در گاهشماری رسمی ایران است، برگزار می‌شود. برگزاری این جشن  در گرامی‌داشت ستاره باران‌آور در فرهنگ ایرانی می‌دانند، اما دلایل دیگری نیز برای برگزاری این جشن باستانی عنوان شده است. با ما همراه باشید تا با جشن تیرگان و ریشه‌های آن بیشتر آشنا شوید.

فلسفۀ برگزاری جشن تیرگان

برگزاری جشن تیرگان را به گرامیداشت تیشتر مرتبط می‌دانند. تیشتر را در منابع کهن، ایزد و ستاره باران ذکر کرده‌اند.

در برخی دیگر از آثار تاریخی، برگزاری این جشن را به دلیل تیراندازی آرش کمانگیر می‌دانند. آرش کمانگیر از شخصیت‌های مهم اسطوره‌‌ای ایرانی است که بزرگترین تیرانداز در این اسطوره‌ها ذکر شده است. او را بعد از پایان جنگ بین ایران و توران به عنوان یک کمان‌دار ایرانی انتخاب کردند تا مرز بین دو کشور را تعیین کند. این اتفاق در زمان منوچهر شاه پیشدادی افتاده است که برای گرفتن انتقام خون ایرج، با تورانیان جنگیده است و در نهایت قرار می‌شود که مرز بین دو کشور توسط تیری که آرش پرتاب می‌کند تعیین شود. ابوریحان بیرونی می‌گوید آرش پس از پرتاب تیر تکه تکه شد ولی تیری که پرتاب کرد در جایی بین طبرستان و فرغانه که شهری در ازبکستان امروزی است فرود آمد.

ابوریحان بیرونی دلیل دیگری را نیز برای برگزاری تیرگان مطرح می‌کند. او معتقد است که در این روز، هوشنگ شاه پیشدادی نویسندگان را گرامی داشت و آنها را به دور هم جمع کرده و به آنها احترام گذاشت. این روز روز قلم در ایران باستان بوده و روز قلم در گاهشمار فعلی نیز به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، روز 14 تیر است.

زمان برگزاری جشن تیرگان

امروزه در مناطق بسیاری از ایران مانند یزد، اردکان، میبد، کرمان، بم، شیراز، اصفهان، تهران، اهواز و منطقه فراهان این جشن برگزار می‌شود. در مازندران و گیلان و سنگسر استان سمنان، جشنی در 13 آبان ماه برگزار می‌شود که با وجود برگزاری در زمان متفاوت با تیرگان مرتبط دانسته شده و همان روایت‌های اسطوره‌ای دربارۀ این روز نیز نقل شده است.

البته عده‌ای از پژوهشگران اعتقاد دارند که این جشن در آغاز تیرماه برگزار می‌شده و ریشۀ آن مربوط به جشن انقلاب تابستانی است. در فراهان این جشن در اول تیرماه برگزار می‌شود.

آیین‌های تیرگان

در این جشن باستانی آیین‌های مختلفی برگزار می‌شود که از زمان قدیم برجای مانده‌اند.

آب‌پاشی

مردم در این جشن بر روی یکدیگر آب می‌پاشند و آرزوی باران و دوری از خشکسالی را دارند. یکی از مناسک این جشن در فراهان، رسم آب پاشان است که در آن آرزو می‌کنند در سال پیش رو بارش باران مطلوب باشد و این رسم را در کنار فال کوزه و دستبند تیر و باد برگزار می‌کنند.

فال کوزه

یکی از بزم‌های تیرگان، فال کوزه است. به فال کوزه «چکُ دولَه» نیز گفته می‌شود. برگزاری فال کوزه به این صورت است که یک روز مانده به جشن تیرگان، دوشیزه‌ای باید کوزه سفالی سبز دهان گشادی به نام «دوله» را بردارد و پر از آب کند و دستمال سبز ابریشمی بر روی دهانه آن قرار دهد و سپس دوله را به نزد کسانی ببرد که آرزویی در دل دارند و آنها باید چیز کوچکی را در این آب بیندازند. برای مثال ممکن است افراد انگشتر یا سکه و مانند اینها را در آب دوله بیندازند و سپس دوشیزه باید به زیر درختی مانند سرو برود که همیشه سبز است و دوله را آنجا بگذارد.

یک روز پس از اینکه جشن تیرگان برگزار شد و رسم آب پاشان نیز اجرا شد، دختر دوله را به میان افرادی می‌برد که چیزی در آن انداخته و آرزویی در دل داشتند. افراد سالخورده شروع به خواندن ترانه‌هایی می‌کنند و دختر پس از پایان هر ترانه، دست خود را در کوزه کرده و یکی از چیزها را در می‌آورد. یعنی ترانه‌ای که خوانده شده متعلق به صاحب آن مال بوده است.

دستبند تیر و باد

در آغاز تیرگان بعد از خوردن شیرینی، بندی را به دست می‌بندند که «تیر و باد» نام دارد و از 7 ریسمان 7 رنگ بافته شده است و 9 روز بعد این دستبند را باز کرده و در جای بلندی به باد می‌سپارند. دستبند تیر و باد، خواسته‌های آنها را به همراه خود می‌برد.

ثبت جشن تیرگان

جشن تیرگان ذلف آباد فراهان در فهرست میراث معنوی ایران به ثبت رسیده است و آن را نخستین جشن تیرگان ایران ثبت کرده‌اند. شهر زیرزمینی ذلف آباد از توابع فراهان است که در 48 کیلومتری شهر اراک قرار گرفته است. قدمت این شهر زیرزمینی به 4800 سال پیش برمی‌گردد. آثاری که از این شهر بر جای مانده، نشان‌دهندۀ یک مکان بزرگ و متمدن است. آثاری از دوره ایلخانی و قاجار در این محوطه به دست آمده است. آثار باستانی یافت‌شده در این منطقه نشان از هفت دوره تمدن باستانی می‌دهد که از زمان حکومت مادها به بعد است. برخی از اشیای قدیمی که از این شهر به دست آمده است در گنجینه حمام چهار فصل اراک نگهداری می‌شود.

آیین تیرگان در استان گیلان نیز در فهرست میراث معنوی ایران ثبت شده که در آنجا به نام تیرماسینزه مشهور است.