حکیم عمر خیام یکی از فیلسوفان و شاعران بزرگ ایرانی است که رباعیات او زبانزد است. خیام نیشابوری در سدۀ پنجم می‌زیست و بر بیشتر علوم زمانه خود تسلط داشت.

نگاهی بر زندگی‎نامه حکیم عمر خیام

حکیم عمر خیام که با نام‌های خیام نیشابوری و و عمر خیام نیز خوانده می‌شود، همه‌چیزدان ایرانی در دوران سلجوقی بود. او در بیشتر علوم عصر خود توانا و صاحب‌نظر بود ولی بیشتر شهرت وی به دلیل رباعیات اوست که حتی در سطح جهان نیز شهرت دارد.

با ما همراه باشید تا نگاهی بر زندگی‌نامه این فیلسوف و شاعر بزرگ ایرانی داشته باشیم.

شرح حال حکیم عمر خیام

خیام توانمندترین شاعر رباعی‌سرای ایرانی است. او علاوه بر شعر بر فلسفه، ریاضیات و ستاره‌شناسی نیز تسلط داشته است. جایگاه علمی خیام نیشابوری آنقدر بالاست که به او «حجّةالحق» می‌گویند.

او در سدۀ پنجم در شهر نیشابور به دنیا آمده است. در زمان تولد خیام، نیشابور مرکز اصلی دین زرتشت بود و احتمال می‌رود که پدر او نیز از دین زرتشت به دین اسلام گرویده باشد. او در میان‌سالی توانست فقه، حدیث، تفسیر، فلسفه و حکمت و ستاره‌شناسی را بیاموزد. او شاگرد بهمنیار، ریاضی‌دان زرتشتی بوده است. بهمنیار یکی از فیلسوفان ایرانی و برجسته‌ترین شاگرد ابن سینا بوده است.

عمر خیام در حدود 18 سال برای سمت سرپرستی رصدخانه اصفهان در این شهر ساکن بوده است و این سمت را از پادشاه سلجوقی و وزیر او دریافت کرده است. حکیم عمر خیام موفق شد گاه‌شمار جلالی را دسته‌بندی کند که شهرت آن با نام جلال‌الدین ملکشاه، پادشاه سلجوقی، است و همچنین توانسته نظریۀ نسبت‌ها و خطوط موازی را در مهمترین اثر ریاضی خود با نام «رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» بنویسد.

او تا زمان زنده بودن ملکشاه و وزیر او جایگاه مهمی داشت اما پس از مرگ او مورد بی‌مهری قرار می‌گیرد و اصفهان را به مقصد مرو ترک می‌کند. مرو در آن زمان به عنوان پایتخت جدید سلسلۀ سلجوقی انتخاب شده بود. او هرگز در زندگی ازدواج نمی‌کند و در نیشابور از دنیا می‌رود.

شرایط دوران زندگانی خیام نیشابوری

خیام نیشابوری در دورانی زندگی کرد که اتفاقات مهمی مانند سقوط دولت آل بویه، قیام دولت سلجوقی، جنگ‌های صلیبی و ظهور باطنیان که یکی از فرقه‌های امامیه بودند، رخ داد. در آن زمان فرقه‌های گوناگون مذهبی مشغول بحث و مجادله بودند و بسیاری از افراد مانند امام محمد غزالی را به کفر متهم می‌کردند.

اوایل دوران زندگی عمر خیام مصادف با اواخر زندگی ابوریحان بیرونی و ابن سینا بوده است و به همین دلیل خیام را جانشین ابن سینا در فلسفه طبیعی، منطق، متافیزیک و ریاضیات می‌دانند. لقب «حجة الحق» را نظامی عروضی سمرقندی، نویسنده و شاعر معروف سدۀ ششم برای او انتخاب کرده است و ابوالفضل بیهقی، تاریخ‌نگار و نویسندۀ ایرانی در دربار غزنوی، او را «امام عصر» نامیده است.

آثار خیام

شهرت رباعیات خیام در سطح جهانی به دلیل ترجمۀ ادوارد فیتزجرالد است. او شاعر و نویسندۀ انگلیسی بود که عمدۀ شهرتش به دلیل ترجمۀ رباعیات این شاعر ایرانی است.

محاسباتی که خیام در سر و سامان دادن به گاه‌شماری ایران انجام داد، هنوز هم اعتبار دارد و دقت آن از گاه‌شماری میلادی بالاتر است. او موفق شد معادلات درجه سوم را حل کند و مطالعات خود را دربارۀ اصل پنجم اقلیدس در تاریخ علمی ثبت کند. یکی دیگر از کارهای مهم او، پیدا کردن نظریه‌ای دربارۀ نسبت‌های هم‌ارز با نظریۀ اقلیدس است.

چهارضلعی ساکری را برای نخستین بار، حکیم عمر خیام مورد بحث قرار داد اما در غرب به عنوان کارهای ساکری عنوان شد. عده‌ای معتقدند که خیام قبل از گالیله و کوپرنیک به چرخش سیارات به دور خورشید واقف بوده است و این موضوع را در شعر زیر بیان کرده است.

این چرخ فلک که ما در او حیرانیم

فانوس خیال از او مثالی دانیم

خورشید چراغ‌دان و عالم فانوس

ما چون صوریم کاندر او حیرانیم

از خیام 5 رساله فلسفی یافت شده که فقط یکی از آنها به زبان فارسی و سایرین به زبان عربی نوشته شده‌اند.

رباعیات خیام

رباعیات خیام دیدگاه‌های فلسفی او را نشان می‌دهند. این رباعیات در زمان زندگانی خیام به علت تعصبات مذهبی مخفی بوده و پس از مرگ او منتشر شده است. او را در طول زندگی‌اش بیشتر به عنوان فیلسوف و ریاضی‌دان می‌شناختند.

طربخانه را اولین مجموعۀ جمع‌آوری شده از رباعیات خیام می‌دانند که توسط یاراحمد رشیدی در سدۀ نهم گردآوری شده است. سبک رباعی در شعر، ابداع ایرانیان است و حکیم عمر خیام در این زمینه صاحب سبک است و از هیچ شاعر دیگری پیروی نکرده است. خیام نیز مانند فردوسی تمام تلاش خود را کرده که از واژگان عربی در اشعارش استفاده نکند، در حالیکه در آن زمان زبان عربی به نوعی جزء زبان‌های رسمی ایران بوده است.

یادمان‌های خیام

عمر خیام نام یکی از حفره‌های ماه است که به افتخار این فیلسوف و شاعر بزرگ ایرانی نامیده شده است. سیارک 3095 نیز به نام او نام‌گذاری شده که سه هزار و نود و پنجمین سیارکی است که کشف شده است. شهرت خیام در سطح جهانی به حدی است که در کشورهای دیگر نیز مکان‌هایی را به نام او نام‌گذاری کرده‌اند. افلاک‌نمای خیام که یکی از بزرگترین طرح‌های پژوهشی و علمی در ایران و خاورمیانه به شمار می‌آید، مزین به نام این نام‌آور ایرانی است.

مجسمۀ او به همراه زکریای رازی، ابوریحان بیرونی و ابوعلی سینا در چهار طاقی دانشمندان ایرانی با ترکیبی از سبک معماری هخامنشی در محوطۀ سازمان ملل در وین اتریش قرار داده شده است.

فیلم‌ها و مجموعه‌های تلویزیونی متعددی نیز دربارۀ این دانشمند بزرگ ساخته شده که از آن جمله میتوان به فیلم آمریکایی «عمر خیام»، فیلم آمریکایی «میراث‌دار: افسانۀ عمر خیام» و اپرای عروسکی بهروز غریب‌پور اشاره کرد.

او در رمان «سمرقند» نوشتۀ امین معطوف و داستان «معصومه شیرازی» اثر محمدعلی جمال‌زاده یکی از شخصیت‌های اصلی داستان است. در رمان معروف جک لندن نویسندۀ آمریکایی به نام «گرگ دریا» نیز از خیام نام برده شده است. او در این رمان یکی از موضوعاتی است که دو تن از شخصیت‌های رمان دربارۀ وی بحث می‌کنند.

آرامگاه خیام نیشابوری

تاریخ مرگ حکیم عمر خیام را در سال 517 هجری قمری ذکر کرده‌اند. آرامگاه او در شهر نیشابور است و در باغی واقع شده که آرامگاه امامزاده محروق نیز در آن واقع است.