حکیم ابوالقاسم فردوسی از بزرگترین شاعران حماسه‌سرای ایران و خالق شاهنامه است. فردوسی را یکی از احیاگران زبان پارسی پس از حملۀ اعراب می‌دانند.

نگاهی بر زندگی‎نامه حکیم ابوالقاسم فردوسی

حکیم ابوالقاسم فردوسی را به عنوان سرایندۀ شاهنامه و یکی از بزرگ‎ترین شاعران حماسه‌سرای ایرانی می‌شناسند. فردوسی که به حکیم توس و حکیم سخن نیز شهرت دارد، بزرگترین ترانه‌سرای پارسی‌گو است که آوازۀ جهانی دارد.

با ما همراه باشید تا نگاهی بر شرح حال این شاعر بلندآوازۀ ایران زمین داشته باشیم.

زندگانی فردوسی

فردوسی به عنوان یک دهقان‌زاده در روزگار سامانیان به دنیا آمد. او در روستایی به نام پاژ در شهرستان توس خراسان و در سال 940 میلادی دیده به جهان گشود. در آن زمان جنبش استقلال‌طلبی در بین ایرانیان رایج شده بود. شاهان سامانی در آن زمان از زبان پارسی پشتیبانی کرده و زمینۀ پرورش این زبان را فراهم کردند.

مشهورترین اثر فردوسی، شاهنامه است. البته آثار دیگری مانند مثنوی «یوسف و زلیخا» نیز به او نسبت داده شده است. همچنین هجونامه را نیز به فردوسی منسوب کرده‌اند که سروده‌ای در نکوهش سلطان محمود غزنوی است.

از جزئیات زندگانی فردوسی تا پیش از سرایش شاهنامه اطلاعات زیاد و دقیقی در دست نیست. او یک پسر داشته که در سن 37 سالگی و زمانی که فردوسی 67 سال سن داشت، از دنیا می‌رود. محققان معتقدند که او یک دختر نیز داشته و قصدش این بوده که پاداشی را که از سرودن شاهنامه می‌گیرد برای جهیزیۀ دخترش خرج کند. پس از اینکه فردوسی از دنیا می‌رود، دختر او این پاداش را نمی‌پذیرد.

زبان و ادب پارسی در زمان فردوسی

عده‌ای اعتقاد دارند که دوری خراسان از خلافت بغداد سبب شده که ادب پارسی در آن پدیدار شود و به بالندگی برسد. همچنین وجود فرمانروایی‌های صد در صد ایرانی در این منطقه از ایران که مستقل از خلافت بغداد بودند نیز در این موضوع بی‌تاثیر نبوده است. در خاور ایران، فرهنگ عرب تاثیر اندکی بر زندگی دهقانان گذاشته بود و موبدان زرتشتی نیز از ادبیات پارسی میانه استفاده می‌کردند. شعر حماسی در شعر عرب ناشناخته بود و این سبک از ترانه‌سرایی فقط به ایران اختصاص داشت.

سرایش شاهنامه

پژوهشگران معتقدند که فردوسی سرودن شاهنامه را از حدود 30 سالگی آغاز کرده و منبع اصلی او برای سرایش این کتاب، شاهنامه ابومنصوری بوده است. شاهنامه ابومنصوری نام کتابی است که به دستور حاکم توس و توسط وزیر او به نام ابومنصور معمری به نثر نوشته شده است. شاهنامه ابومنصوری به تاریخ ایران در قبل از ظهور اسلام می‌پردازد و اصل این کتاب از بین رفته است، ولی مقدمۀ آن در مقدمۀ شاهنامۀ فردوسی به ویژه در ابتدای نسخ خطی نوشته شده است.

حکیم ابوالقاسم فردوسی توانست در شاهنامه، فرهنگ ایران را در قبل از ظهور اسلام و پس از آن به یکدیگر پیوند بزند. پایان سرایش شاهنامه در دوران غزنویان بوده است. او ویرایش نخست شاهنامه را زمانی به پایان رساند که سلطان محمود غزنوی هنوز بر تخت سلطنت ننشسته بود. پس از آن در حدود 16 سال فردوسی در پرمایه‌تر کردن شاهنامه تلاش کرد. پس از به تخت نشستن سلطان محمود، فردوسی تصمیم گرفت تا شاهنامه را به او تقدیم کند و به همین دلیل ویرایش دوم شاهنامه را آغاز کرد و بخش‌های مربوط به پادشاهان ساسانی را به آن اضافه کرد.

 پایان ویرایش دوم همزمان با 71 سالگی فردوسی بود. او شاهنامه را به محمود غزنوی پیشکش کرد اما عده‌ای بدگویی فردوسی را کردند و این باعث شد که سلطان محمود شاهنامه را نپسندد و تنها بیست هزار درهم به او پاداش دهد، در حالیکه پاداش نخستین، شصت هزار دینار بوده است. پس از این اتفاق، فردوسی تا زمانی که زنده بود بخش‌های دیگری به شاهنامه افزود و در آن از سلطان محمود و زمانۀ خود گله کرد.

شاهنامۀ فردوسی

موضوع شاهنامۀ فردوسی دربارۀ اسطوره‌های ایرانی و تاریخ ایران زمین از ابتدا تا زمان حملۀ اعراب به ایران است و این اثر به چهار دودمان ایرانی پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان می‌پردازد. بیشتر واژگان استفاده شده در شاهنامه، پارسی هستند و تنها 726 واژۀ عربی در آن مورد استفاده قرار گرفته است. شاهنامه نقش بسیار مهم و ارزشمندی در جهت‌دهی زبان پارسی داشته است و بازتاب آن در ادبیات جهان به حدی بوده که شاعران مشهوری مانند گوته و ویکتور هوگو نیز از آن به نیکی یاد کرده‌اند. کهن‌ترین شاهنامۀ موجود که به صورت دست‌نویس است، نسخۀ فلورانس است که مربوط به سال 614 قمری است.

بخش مربوط به دودمان پیشدادیان از پادشاهی کیومرث تا زو را در برگفته و شامل زندگانی 9 پادشاه و در حدود 4500 بیت است. پس از آن 10 پادشاهی کیانیان از کی‌قباد تا اسکندر، 8 پادشاهی اشکانیان از اشک تا اردوان و 29 پادشاهی ساسانیان از اردشیر بابکان تا یزدگرد سوم در شاهنامه مطرح شده است.

شاهنامه شامل سه بخش اساطیری، پهلوانی و تاریخی است. بخش پهلوانی از روزگار کیومرث آغاز شده و تا پادشاهی فریدون را در برمی‌گیرد. بخش پهلوانی به خیزش کاوۀ آهنگر تا کشته شدن رستم دستان و فرمانروایی بهمن پسر اسفندیار می‌پردازد. بخش تاریخی نیز شامل پادشاهی بهمن و پیدایش اسکندر تا حمله اعراب به ایران است.

درگذشت حکیم ابوالقاسم فردوسی

زمان درگذشت فردوسی را سال 385 یا 386 هجری قمری ذکر کرده‌اند. البته در منابع مختلف تاریخ‌های متفاوتی برای روز درگذشت او ذکر شده است. پس از مرگ وی، واعظ شهر اجازۀ دفن او را در گورستان مسلمانان نمی‌دهد و به خاطر شیعه بودن او از این کار جلوگیری می‌کند.

 او را در باغ خودش در شهر توس دفن کرده‌اند و بارها و بارها آرامگاه وی را با خاک یکسان کرده‌اند و مجدد از نو بازسازی شده است. آخرین بار این بنا در زمان رضا شاه پهلوی بازسازی شد و در دهه 30 خورشیدی توسط هوشنگ سیحون، معمار بزرگ ایرانی، این بنا استحکام داده شد.

یادمان‌های فردوسی

دانشگاه فردوسی مشهد که جزء مهم‌ترین دانشگاه‌های ایران است، مزین به نام این شاعر بزرگ است. در گاه‌شمار رسمی ایران، 25 اردیبهشت به عنوان روز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی نام‌گذاری شده است. گفته شده که 25 اردیبهشت روزی است که فردوسی پس از سال‌ها موفق شد سرودن شاهنامه را به پایان برساند.