سعدی شیرازی از نامدارترین شاعران ایرانی است که به «شیخ اجل» نیز شهرت دارد. بوستان و گلستان سعدی از جمله آثار معروف این شاعر بلندآوازه است.

نگاهی بر زندگی‎نامه سعدی شیرازی

سعدی شیرازی با نام کامل ابومحمد مشرف‌الدین مصلح بن عبدالله بن مشرف، یکی از شاعران و نویسندگان پارسی‌زبان ایرانی است. سعدی در ادبیات ایران با القابی مانند استاد سخن، پادشاه سخن و شیخ اجل شناخته می‌شود. او تاثیر شگفت‌انگیز و غیرقابل انکاری بر زبان پارسی داشته و آثار او همیشه در مدرسه‌ها و مکتب‌خانه‌ها تدریس شده است. بوستان و گلستان سعدی از جمله آثار مشهور این شاعر ایرانی هستند. 

با ما همراه باشید تا در این مقاله نگاهی بر زندگی‌نامه این شاعر بلندآوازۀ ایران زمین داشته باشیم.

وضعیت سیاسی زمانۀ سعدی

یکی از مهمترین اتفاقاتی که در زمانۀ سعدی رخ داد، حملۀ مغول‌ها به ایران بود که با تحولات زیادی از جمله ویرانی شهرها و آتش زدن کتابخانه‌ها و کشتار مردم همراه بود.

در زمان زندگانی سعدی شیرازی، اتابکان فارس که به آنها سلغریان نیز می‌گفتند حکومت را در دست داشتند. اتابکان فارس گروهی از ترکمانان بودند که از قرن 12 میلادی توانستند از ضعف سلجوقیان استفاده کرده و قدرت را در منطقۀ فارس در دست بگیرند. این سلسله نزدیک به 150 سال بر این منطقه حکومت کرد.

زندگانی سعدی شیرازی

به احتمال زیاد، سعدی شیرازی در سال 589 خورشیدی در شیراز متولد شده است. البته در منابع مختلف، تاریخ‌های متفاوتی را برای زادروز سعدی ذکر کرده‌اند. پدر او ملازم دربار سعد بن زنگی بوده که پنجمین اتابک در سلسلۀ اتابکان بوده است. سعدی در آثار خود از آموزه‌های خردمندانۀ پدرش یاد کرده است. او در سن دوازده سالگی پدر خود را از دست داده و تحت سرپرستی مسعود بن مصلح الفارسی که پدربزرگ مادری او بوده قرار می‌گیرد.

او مقدمات شرعی و علوم ادبی را در دوران کودکی خود در شهر شیراز فرا می‌گیرد. دوران نوجوانی سعدی همزمان با حملۀ مغول‌ها به ایران بوده که اوضاع نابسامان آن زمان باعث می‌شود سعدی دیار خود را ترک گفته و به بغداد برود.

سعدی شیرازی تحصیلات خود را در مدرسۀ نظامیۀ بغداد ادامه داده است. مدرسه‌ای که به دستور وزیر دربار سلجوقیان، خواجه نصیرالدین توسی، راه‌اندازی شده است. او در آنجا از آموزش‌های امام محمد غزالی، متکلم، فقیه و صوفی ایرانی استفاده می‌کند و از او تاثیر زیادی می‌گیرد که این تاثیرپذیری در آثار وی نیز نمایان است.

 پس از پایان تحصیلات، او به شغل واعظی می‌پردازد و با سفر به مناطق مختلف به ارائۀ خطابه و ارشاد مردم می‌پردازد. او مدتی را در شهرهای مختلف شام به تدریس پرداخته است. در سروده‌های او نشانه‌هایی از سفر به حجاز، آسیای صغیر، هندوستان، ترکستان، آذربایجان، فلسطین، چین، یمن و آفریقای شمالی یافت می‌شود. البته گفته شده که برخی از این سفرها جنبۀ داستان‌سرایی داشته و واقعیت نداشته‌اند. ولی به روایتی دیگر، جهانگردی سعدی در حدود 30 سال به طول انجامیده است.

سعدی سرانجام به شیراز بازگشته و در خانقاه یکی از مشایخ و عرفای قرن سوم و چهارم هجری که بنیان‌گذار سلسله خفیفیه بوده است سکونت می‌کند. او سپس به «ابوبکر بن سعد زنگی» که ششمین و معروف‌ترین اتابک فارس بود، نزدیک شده و به دربار او راه پیدا می‌کند.

آثار سعدی

سعدی پس از بازگشت به شیراز، بوستان را نوشته و به ابوبکر بن سعد زنگی اهدا می‌کند. عده‌ای معتقدند که او پس از نگارش بوستان دچار افسردگی شده است و برای مدتی دست از کار می‌کشد اما با تشویق دوستان و اطرافیان، گلستان سعدی را در مدت زمان کمتر از یک سال پس از جمع‌آوری بوستان به پایان می‌رساند. او گلستان را  به نظم و نثر مسجع نوشته و بوستان را نیز به نظم به نگارش درآورده است. پس از نگارش بوستان و گلستان، سعدی تبدیل به یک شاعر بلندآوازه و مشهور می‌شود.

سایر آثار سعدی در مجموعۀ کلیات سعدی گردآوری شده است. در کلیات سعدی، قصیده‌های عربی و پارسی، مجموعه‌ای از قطعات فارسی و عربی، رباعیات و ... گردآوری شده است. مجالس پنج‌گانه، رسالۀ عقل و عشق و نصیحه الملوک نیز از جمله آثار به یادگار مانده از این شاعر بلندآوازۀ ایرانی هستند.

بوستان سعدی

بوستان سعدی جزء شاهکارهای ادبیات فارسی است که در نسخه‌های قدیمی به آن سعدی‌نامه گفته شده است. بوستان حدود 4000 بیت شعر دارد و قالب آن مثنوی است. سعدی در کتاب بوستان خود تلاش کرده تا آرمان‌شهر موردپسند خود را به تصویر بکشد و به همین دلیل این کتاب، یک کتاب آموزشی و اخلاقی است. این کتاب در ده باب شامل عدل، احسان، عشق، تواضع، رضا، ذکر، تربیت، شکر، توبه، مناجات و پایان کتاب به نگارش درآمده است.

گلستان سعدی

گلستان سعدی با نثر آهنگینی نگارش شده که آمیخته به نظم است و 8 باب دارد. 8 باب گلستان سعدی شامل سیرت پادشاهان، اخلاق درویشان، فضیلت قناعت، فوائد خاموشی، عشق و جوانی، ضعف و پیری، تاثیر تربیت و آداب صحبت است. گستان شامل حکایت‌های مستقل و جمله‌های قصار و اندرزهای بسیاری است و هنر داستان‌گویی نویسنده به خوبی در آن نمایان است.

در این کتاب، امور مربوط به منش افراد و زندگی به خوبی بیان شده است. در واقع میتوان گفت که گلستان شامل گزارشی است که سعدی از جامعۀ زمان زندگی خود ارائه داده و اوضاع اجتماعی و فرهنگی آن زمان را در این کتاب به تصویر کشیده است.

از لحاظ سبک و سیاق میتوان این کتاب را در زمرۀ مقامات جای داد. مقامه در اصطلاح ادبی به نوعی داستان کوتاه گفته می‌شود که مشتمل بر یک واقعه است و هدف آن، سرگرمی شنوندگان و گاهی پند و اندرز است. کتاب گلستان سعدی، نوعی اندرزنامه یا سیاست‌نامه است. عده‌ای معتقدند که گلستان اوج آمیزش دو سبک موزون نثر از خواجه عبدالله انصاری و قاضی حمیدالدین حمیدی بلخی است.

یادمان‌های سعدی شیرازی

سعدی شیرازی در سال 690 هجری و به روایتی دیگر بین سال‌های 690 تا 695 از دنیا رفته است و در همان خانقاه محل سکونت خود به خاک سپرده شده است. آرامگاه او در شهر شیراز واقع شده که به سعدیه مشهور است. در ایران روز اول اردیبهشت ماه، روز بزرگداشت این شاعر بلندآوازه است و این روز را به نام روز سعدی می‌شناسند. سکه‌های پانصد ریالی برنزی ایران مزین به نقش آرامگاه این شاعر ایرانی است و تصویری از آرامگاه وی در پشت اسکناس ده هزار تومانی نیز دیده می‌شود.