خواجه نصیرالدین توسی یک همه‌چیزدان ایرانی است که شهرت او به دلیل نظریات و آثار ارزشمندش، فراتر از مرزهای ایران است. او بنیانگذار رصدخانه مراغه است.

شرح حال خواجه نصیرالدین توسی

خواجه نصیرالدین توسی یک همه‌چیزدان ایرانی بوده است که در زمینه‌های مختلفی مانند فلسفه، ستاره‌شناسی، ریاضی، پزشکی و معماری تخصص داشته است. ابن خلدون، جامعه‌شناس و تاریخ‌نگار معروف عرب معتقد است که خواجه نصیرالدین توسی و زکریای رازی بزرگترین دانشمندان ایران هستند. در این مقاله قصد داریم به طور کامل به بررسی شرح حال زندگی خواجه نصیرالدین بپردازیم. لطفا تا پایان مقاله با ما همراه باشید.

فعالیت‌های علمی خواجه نصیرالدین توسی

خواجه نصیرالدین در طول زندگانی خود فعالیت‌های علمی بیشماری انجام داده است. او تحصیلات خود را در شهر نیشابور تمام کرده و در زمان حملۀ مغول به ایران، در شهر قائن در استان خراسان جنوبی به کارهای علمی مشغول شده است.

زنده کردن فلسفۀ مشایی

او فلسفۀ مشایی را زنده کرد. این فلسفه بعد از پور سینا (ابوعلی سینا) در ایران رو به نابودی گذاشته بود. فلسفۀ مشایی به مکتبی از فلسفه می‌گویند که از آموزه‌های ارسطو الهام می‌گیرد. همچنین این فلسفه، یکی از مکاتب برجسته فلسفه اسلامی به شمار می‌آید که از فلسفۀ یونان به ویژه ارسطو و تفسیرهای نوافلاطونی الهام گرفته است.

نگارش کتاب تجریدالاعتقاد

خواجه نصیرالدین کتابی با عنوان تجریدالاعتقاد نوشت و دیدگاه‌های کلامی شیعه را در آن جمع‌آوری کرد. این کتاب به زبان عربی و کتابی در علم کلام است که به توضیح و اثبات عقاید شیعه می‌پردازد و عده‌ای اعتقاد دارند که نخستین کتاب در این حوزه به شمار می‌رود.

ساخت رصدخانه مراغه

خواجه نصیرالدین توسی در زمان هولاکوخان در سلسلۀ ایلخانان اقدام به ساخت رصدخانه‌ای در شهر مراغه نمود. این رصدخانه روی تپه‌ای بنا نهاده شده بود و به دریاچۀ ارومیه نیز دید داشت. هدف خواجه نصیرالدین از ساخت این رصدخانه این بود که یک مرکز علمی ایجاد کند و دانشمندانی را که در اثر حملۀ مغول‌ها فرار کرده بودند، بازگردانده و دور هم جمع کند. او در کنار این رصدخانه، کتابخانه‌ای با بیش از 40000 کتاب احداث کرد.

تاثیرگذاری بر نظریۀ خورشید مرکزی کوپرنیک

این نظریه یک نظریۀ ستاره‌شناسی است که توسط یک ستاره‌شناس لهستانی-آلمانی به نام کوپرنیک مطرح شد. این نظریه به دلیل تعارض با اصول ستاره‌شناسی بطلمیوس (فیلسوف و اخترشناس یونان باستان) و مواردی از کتاب مقدس مسیحیان، در زمان خود یک انقلاب فکری برپا کرد. خواجه نصیرالدین جزء تاثیرگذاران بر این نظریه بود. او تناقضات فیزیکی و فلسفی موجود در این نظریه را در رصدخانه مراغه بررسی می‌کرد.

گردآوری دانشمندان ایرانی

او نقش موثری در گردآوری دانشمندان ایرانی و انتقال تمدن و دانش ایران در زمان قبل از حملۀ مغول به زمان پس از آن داشت. او شاگردان زیادی تربیت کرده که یکی از آنها قطب‌الدین شیرازی است. قطب‌الدین شیرازی از علما و عرفای قرن هفتم و اوایل قرن هشتم ایران بوده و در علومی مانند فیزیک و موسیقی از سرآمدان زمان خود بوده است. او همچنین در گسترش حکمت و فلسفه و همینطور پزشکی و هنر نقش بسیار تاثیرگذاری داشته است.

علامه حلی نیز یکی از شاگردان خواجه نصیرالدین بوده که یکی از فقها و مجتهدان شیعۀ اهل کشور عراق بوده است. یکی دیگر از شاگردان وی، ابن فوطی بوده است که در سمت کتابدار رصدخانه مراغه نیز خدمت کرده است. ابن فوطی در بغداد به دنیا آمده اما اصالت ایرانی دارد. سید رکن‌الدین استرآبادی، مجدالدین توسی، مجدالدین مراغی و کمال‌الدین حسین اخلاطی سایر افرادی بودند که در مکتب خواجه نصیرالدین توسی به تحصیل علم و ادب پرداخته‌اند.

سایر کارهای خواجه نصیرالدین توسی

خواجه نصیرالدین توسی اولین فردی بود که مثلثات را به عنوان یک علم و یک شاخه از علم ریاضی مطرح نمود. او در کتابی با عنوان «شکل القطاع» به معرفی این دانش مستقل پرداخت و برای آن قوانینی مطرح کرد.

او موفق شد به همراه شاگردان خود، یک مدل سیاره‌ای بروزشده ارائه دهد و یک جدول دقیق از حرکات سیاره‌ای رسم کند. ابتکار استفاده از ساعت آفتابی نیز متعلق به اوست. او در سایر کتاب‌های علمی خود مانند «البصائر» و «تجریدالکلام» دربارۀ مسائل علمی بیشماری از جمله نظریۀ ذره و انتشار صوت مطالبی را بیان کرده است.

معروف‌ترین آثار خواجه نصیرالدین توسی

از جمله معروف‌ترین آثار او به زبان فارسی میتوان به کتاب‌های «اساس الاقتباس» و «اخلاق ناصری» اشاره کرد. اخلاق ناصری یکی از مشهورترین کتاب‌های او و یکی از پراهمیت‌ترین رساله‌های حمکت علمی در دوره اسلامی است. این کتاب دربارۀ اخلاق فردی و علوم سیاسی نوشته شده است. کتاب اساس‌الاقتباس نیز نام یک کتاب در زمینۀ دانش منطق به زبان فارسی است. در این کتاب مباحث منطق در 9 بخش ارائه شده و یک اثر جامع در زمینۀ منطق به شمار می‌آید.

همچنین کتاب «تجریدالاعتقاد» در موضوع کلام و «شرح اشارات بوعلی سینا» نیز جزء آثار معروف او هستند.  

یادمان‌های خواجه نصیرالدین

در گاهشمار رسمی ایران روز پنجم اسفندماه که مصادف با زادروز خواجه نصیرالدین توسی است به عنوان روز بزرگداشت وی و روز مهندس نام‌گذاری شده است. یک خرده سیاره و یک دهانۀ آتشفشانی به طول 60 کیلومتر در نیمکره جنوبی ماه نیز به نام وی است.

 در سال 2013 میلادی نیز در موتور جستجوی گوگل تصویری از وی منتشر شد که بر ایرانی بودن او تاکید شده بود. این اقدام گوگل به مناسبت هشتصد و دوازدهمین زادروز او بوده است. همچنین دانشگاهی در تهران، رصدخانه‌ای در تبریز و رصدخانه‌ای در جمهوری آذربایجان نیز به نام خواجه نصیرالدین توسی نامگذاری شده است. مزار او در حرم کاظمین است و آیه‌ای از سورۀ کهف مطابق با وصیت خود او بر روی سنگ مزارش حک شده است.