جشن باستانی سده در شامگاه 10 بهمن برگزار می‌گردد و از جشن‌های ملی ایران و تاجیکستان است. جشن سده قدیمی‌ترین جشن ایرانی به شمار می‌آید.

دربارۀ جشن باستانی سده بیشتر بدانید

جشن باستانی سده یکی از معروف‌ترین جشن‌های ایرانی است که در شامگاه 10 بهمن ماه برگزار می‌گردد. به گواهی تاریخ، جشن سده قدیمی‌ترین جشن ایرانی به شمار می‌آید به طوری که قدمت آن حتی از نوروز هم بیشتر است. در این مقاله قصد داریم به فلسفه پیدایش و آیین‌های این جشن باستانی بپردازیم. لطفا تا پایان مقاله با ما همراه باشید.

پیشینۀ جشن سده

بر اساس شاهنامه فردوسی، پیشینۀ جشن سده به دوران هوشنگ شاه برمی‌گردد که دومین شاه پیشدادی بوده است. پیشدادیان طبق ادعای شاهنامه و اوستا، نخستین دودمان پادشاهی ایران هستند. این دودمان از پادشاهان باستانی ایران را به عنوان فرمانروایان اصلی جهان معرفی کرده‌اند که قلمرو آنها در نهایت محدود به ایران بزرگ شده است. کیومرث بنیان‌گذار این دودمان فرمانروایی بوده و در اوستا از او به عنوان اولین کسی که از فرمان اهورامزدا پیروی کرده نام برده شده است و معتقدند که اهورامزدا همه تبار آریایی را از او آفریده است.

سیامک (پسر کیومرث) دومین اسطوره ایرانی بعد از کیومرث در شاهنامه است. هوشنگ فرزند سیامک است و جد ایرانیان محسوب می‌شود. هوشنگ را اولین استخراج‌گر آهن، نخستین آهنگر و اولین قربانی‌کننده دانسته‌اند و معتقدند او نخستین شاهی بوده که اهورامزدا آتش را به وی شناسانده است. طبق شاهنامه، هوشنگ شاه نقش مهمی در یکجانشینی و گسترش شهرنشینی مردم داشته است.

ریشۀ جشن سده که آن را جشن پیدایش آتش در نظر می‌گیرند به دوران هوشنگ شاه برمی‌گردد. در افسانه‌ها اینطور عنوان شده است که یک روز هوشنگ شاه در حالی که مشغول شکار بوده، مار دراز سیاه رنگی را می‌بیند که به سمت آن سنگ پرتاب می‌کند. این سنگ به سنگ دیگری برخورد کرده و از برخورد آنها جرقه‌ای شکل می‌گیرد و بوته خشکی که در آنجا قرار داشته آتش می‌گیرد. ایرانیان از آن زمان به بعد از آن آتش پاسداری می‌کنند و آن روز را به عنوان جشن پیدایش آتش، جشن می‌گیرند.

آیین‌ها و مراسم جشن سده

در شامگاه 10 بهمن، مردم با کمک هم اقدام به جمع‌آوری هیزم نموده و بر فراز بلندی آتش روشن می‌کردند. در واقع آتش نماد اصلی جشن باستانی سده است. این جشن جنبه مذهبی نداشته و یک جشن ملی به حساب می‌آید.

زرتشتیان در قدیم به این صورت این روز را جشن می‌گرفتند که پس از جمع‌آوری هیزم، نزدیک غروب آفتاب، موبدان سفیدپوش زرتشتی در حالیکه با یک دست مشعل حمل می‌کردند و با دست دیگر، دست موبد دیگری را گرفته بودند به همراه چند تن دیگر که همه سفیدپوش بودند در اطراف توده هیزم می‌چرخیدند و نیایش آتش می‌خواندند و اوستا زمزمه می‌کردند. سپس پس از سه دور چرخش، موبد بزرگی که مشعل به دست داشته هیزم‌ها را آتش می‌زده است. در این جشن، مردم در اطراف آتش جمع می‌شدند و به شادمانی می‌پرداختند و پس از فروکش کردن آتش از روی آن می‌پریدند.

البته در کتاب «التفهیم» و «آثار الباقیه» ابوریحان بیرونی به پدید آمدن آتش اشاره‌ای نشده است. ابوریحان بیرونی معتقد است که برافروختن آتش بر بلندی‌ها و بام‌ها به دستور فریدون بوده است. فریدون از برجسته‌ترین چهره‌های اسطوره‌ای ایران است که با یاری کاوه آهنگر بر ضحاک چیره شد و توانست او را در کوه دماوند زندانی کند. پس از این اقدام، خود فریدون پادشاه جهان می‌شود و طبق شاهنامه فردوسی از شاهان پیشدادی به شمار می‌آید.

در کتاب نوروزنامه نیز که کتابی به زبان فارسی و منسوب به عمر خیام است و دربارۀ پیدایش جشن نوروز و آیین‌های آن صحبت شده است، به پیدایش جشن سده این گونه اشاره شده که روزی که فریدون ضحاک را گرفت و زندانی کرد این جشن را بنیان گذاشت و چون مردم از دست ستم‌های ضحاک ستمگر خسته شده بودند این جشن را پسندیدند و هر سال آن روز را جشن می‌گیرند.

یکی دیگر از دلایل گرامیداشت جشن باستانی سده این بوده که از شب چله یا همان یلدا که به آن چله بزرگ هم می‌گفتند تا جشن سده که به آن چله کوچک می‌گویند برابر با 40 روز است. ایرانیان دی و بهمن را زمان نیرومند گشتن اهریمن می‌دانستند و آیین‌ها و مراسم خاصی برای پایان یافتن این دو ماه برگزار می‌کردند. در جشن سده به دلیل کشف آتش و اینکه وسیله‌ای برای مبارزه با اهریمن کشف شده  و باعث روشنایی شب مانند روز می‌شود، این جشن را برگزار می‌کردند.

پاسداری از جشن سده

جشن سده به عنوان بیست و چهارمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت شده است. همچنین این جشن در سال 1391 نیز در فهرست میراث معنوی ایران قرار گرفته است. این جشن، جشن همکاری و همبستگی میان مردم است و در برخی استان‌ها مانند استان یزد و کرمان جشن گرفته می‌شود. شهر کرمان را میتوان مهد برگزاری سده در طول هشتاد سال گذشته دانست.

ابوریحان بیرونی و ابوالفضل بیهقی اعتقاد دارند که جشن سده یکی از سه جشن بزرگ ایران است و توانسته تا زمان حمله مغول دوام آورد.

گفته شده که مرداویج، بنیانگذار دودمان زیاریان که یک خاندان کوچک گیلی-دیلمی در سرزمین‌های جنوب شرقی دریای مازندران بودند، نخستین کسی بوده که پس از اسلام این جشن را با شکوه هرچه تمام‌تر در اصفهان برگزار می‌کند و عده‌ای معتقدند که دلیل کشته شدن او نیز همین موضوع می‌باشد.

جایگاه جشن سده در کشورهای دیگر

در کشور تاجیکستان، 30 ژانویه برابر با 10 بهمن، روز برگزاری جشن باستانی و ایرانی سده را در تقویم این کشور ثبت کرده‌اند. ثبت این جشن باستانی در فهرست یونسکو نیز با تلاش این کشور صورت گرفته است. تاجیکستان اولین کشوری است که به طور رسمی از جشن‌های سده و مهرگان تجلیل کرده و با حضور مقامات دولتی اقدام به برگزاری این جشن نموده است.