ابوالقاسم عارف قزوینی یکی از شاعران ایرانی دوران قاجاریه است که به سرودن تصنیف‌های سیاسی و میهنی شهرت دارد. تصنیف معروف «از خون جوانان وطن لاله دمیده» اثر اوست.

شرح حال ابوالقاسم عارف قزوینی

ابوالقاسم عارف قزوینی یکی از نام‌آوران ایرانی در عرصه شعر، موسیقی و ساخت تصنیف است. در این مقاله قصد داریم به شرح زندگی عارف قزوینی، شاعر وطن‌پرست ایرانی بپردازیم.

دوران زندگی ابوالقاسم عارف قزوینی

عارف قزوینی در سال 1259 در شهر قزوین متولد شده و در سال 1312 خورشیدی در همدان وفات یافته است. او دو دورۀ قاجار و پهلوی را درک کرده است. یکی از دلایل شهرت وی، غزل‌ها و تصنیف‌های عاشقانه، سیاسی و همچنین تصنیف‌هایی است که برای ایران سروده است.

یکی از مهم‌ترین شعرهای او که از شهرت زیادی برخوردار است، سرودۀ «از خون جوانان وطن لاله دمیده» است. این تصنیف با نام‌های «راز دل» و «هنگام می» نیز شناخته می‌شود. نخستین اجرای این تصنیف توسط خود عارف قزوینی و با نوازندگی یک سه‌تار انجام شده که هیچ‌گونه نسخه صوتی از اجرای وی موجود نیست. این اثر توسط خوانندگان زیادی اجرا شده که معروف‌ترین آن اجرای محمدرضا شجریان است. مضمون این شعر به افسانه‌ای اشاره می‌کند که از قطره‌های خون سیاوش، یکی از شخصیت‌های محوری حماسه ملی ایران و از قهرمانان شاهنامه، گل‌های لاله روییده است.

ابیات زیر از بندهای معروف این تصنیف است:

عارف ز ازل تکیه بر ایام نداده است 

جز جام، به کس دست، چو خیام نداده است

دل جز به سر زلف دلارام نداده است

صد زندگی ننگ به یک نام نداده است

همچنین تصنیفی که وی پس از مرگ کلنل محمد تقی خان پسیان تحت عنوان «گریه کن» سرود بسیار معروف است. محمد تقی خان پسیان از نظامیان اواخر دوران قاجاریه بود که احساسات ملی‌گرایانه‌اش بسیار معروف بود و نبردهای زیادی برای وطن انجام داد و در نهایت در این راه کشته شد.

عارف قزوینی و سیاست

روایت است که مظفرالدین شاه قصد داشته که عارف قزوینی را در زمرۀ فراش خلوت‌ها دربیاورد ولی عارف قبول نمی‌کند.

ابوالقاسم عارف قزوینی در سال 1282 که زمزمه مشروطیت بلند شد، با نوشتن مقالات انتقادی در مطبوعات و سرودن غزل‌های خود به روند مشروطیت کمک شایانی کرد. او ادعانامه‌ای در زمینۀ تقلب در انبار غله در روزنامه منتشر کرد و این مسئله باعث شد تا وزیر مالی توسط شیخ اسدالله محلاتی در مجلس شورای ملی مورد بازخواست قرار بگیرد.

او در جریان جنگ جهانی اول به جرگۀ نمایندگان مجلس پیوست و به کرمانشاه رفت و در آنجا دولتی تشکیل دادند که ریاست آن را نظام السلطنه مافی بر عهده داشت.

گفته می‌شود که او در سال‌های پایانی عمر خود با فقر دست به گریبان بود. حتی زرتشتیان هند او را به دلیل پژوهش‌هایی که برای درویش فانی فرستاد به هند دعوت کردند که او دعوت ایشان را نپذیرفت. درویش فانی از سران و دانشمندان زرتشتی و نخستین سفیر پارسیان بمبئی در ایران در دورۀ ناصرالدین شاه بود که در اصلاح امور زرتشتیان ایران در کرمان و یزد که دو منطقه زرتشتی نشین ایران هستند تلاش زیادی نمود.

سبک و دیدگاه عارف قزوینی

بیشتر تصنیف‌هایی که عارف سروده دربارۀ اوضاع اجتماعی و سیاسی دوران زندگی او بوده و از نخستین کسانی به شمار می‌رود که در ایران کنسرت برگزار می‌کرد. او به شدت به تاریخ ایران عشق می‌ورزید و معتقد بود «به ملتی که ز تاریخ خویش بی‌خبر است، به جز حکایت محو و زوال نتوان گفت».

پایان عمر عارف قزوینی

ابوالقاسم عارف قزوینی در پایان عمر خود دچار بیماری حنجره شد و دیگر نتوانست بخواند. او باقیمانده عمر خود را در قلعۀ کوچکی در دره مرادبیگ گذراند. دره مرادبیگ بزرگترین دره کوهستان الوند است و در جنوب شهر همدان قرار دارد.

عارف قزوینی در سن 53 سالگی در تاریخ 2 بهمن 1312 خورشیدی در شهر همدان دار فانی را وداع گفت و در آرامگاه پور سینا (ابوعلی سینا) به خاک سپرده شد. او آخرین بیت خود را قبل از جان سپردن به این صورت سرود:

ستایش مر آن ایزد تابناک

که پاک آمدم پاک رفتم به خاک

خانه عارف قزوینی در شهر قزوین در محله حمدالله مستوفی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است که متاسفانه به دلیل عدم رسیدگی، بخشی از آن تخریب گشته است.