امیرکبیر (میرزا تقی خان فراهانی) فردی بسیار تاثیرگذار در تاریخ ایران بود که با اصلاحات بیشماری که در زمان صدارت خود انجام داد موفق شد تحولات عظیمی ایجاد کند.

نگاهی به زندگی‌نامه امیرکبیر

امیرکبیر که نام اصلی او میرزا محمد تقی خان فراهانی است، اولین صدر اعظم ناصرالدین شاه قاجار بود. دستاوردهای بیشمار وی و تغییر و تحولاتی که در ایران زمان قاجاریه ایجاد کرد باعث شده تا ایرانیان از او به عنوان یکی از مشاهیر بزرگ وطن‌پرست یاد کنند و برای زنده ماندن نام او مکان‌های زیادی را به نام او نام‌گذاری کنند. در این مقاله شرح حال مختصری از امیرکبیر را مرور می‌کنیم.

زندگی امیرکبیر

میرزا محمد تقی خان فراهانی در روستای هزاوه از توابع شهر اراک متولد شد. پدر وی از خدمتکاران سید الوزراء میرزا عیسی الحسینی الفراهانی بود که به میرزا بزرگ شهرت داشت و از سادات حسینی و از مردم هزاوۀ اراک بود. میرزا عیسی پدر میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی بود که در زمان فتحعلی شاه قاجار به مدت یک سال نخست وزیر ایران بود.

امیرکبیر بار اول با دختر عموی خود ازدواج کرد که در زمان صدارت خود از وی جدا شد. سپس او با «ملک‌زاده خانم»، تنها خواهر تنی ناصرالدین شاه ازدواج کرد و حاصل این ازدواج، دو فرزند دختر بود.

فعالیت سیاسی امیرکبیر

فعالیت‌های سیاسی امیرکبیر، پیش از انتصاب وی به صدراعظمی ناصرالدین شاه شروع شد. اولین ماموریت سیاسی او این بود که از طرف دستگاه دولتی ایران به نزد تزار روس برود و از او بابت قتل گریبایدوف، دیپلمات روس عذرخواهی کند. گریبایدوف از عاملین اصلی انعقاد عهدنامه ترکمانچای بین ایران و روسیه بود و به دلیل سلسله اتفاقاتی که پس از انعقاد این عهدنامه افتاد نتوانست از خشم مردم در امان بماند و با حملۀ مردم ایران به سفارت روسیه به قتل رسید.

دومین ماموریت سیاسی او، همراهی با ناصرالدین میرزا در زمان ولیعهدی وی بود که قصد داشت در شهر ایروان با تزار روس دیدار داشته باشد.

یکی دیگر از ماموریت‌های بسیار مهم سیاسی میرزا تقی خان فراهانی این بود که ریاست هیئت نمایندگی ایران را در کنفرانس ارزنه الروم بر عهده داشت. این کنفرانس در شهر ارزروم ترکیه (عثمانی قدیم) با دولت عثمانی ترتیب داده شده بود تا اختلافات مرزی بین دو کشور رفع گردد. گفته شده که این ماموریت امیرکبیر برای بیش از 4 سال به طور انجامیده است.

پس از فوت محمد شاه قاجار پدر ناصرالدین شاه، امیرکبیر یکی از افرادی بود که در به تخت نشستن ناصرالدین شاه نقش داشت. ناصرالدین شاه به محض نشستن بر تخت، میرزا تقی خان فراهانی را به سمت صدراعظمی ایران منصوب کرد و لقب امیرکبیر به او اعطا کرد.

دستاوردهای امیرکبیر

امیرکبیر در مدت کوتاه صدارت، دستاوردهای زیادی از خود بر جای گذاشت. از جملۀ این دستاوردها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. تاسیس مدرسه دارالفنون

امیرکبیر برای جبران کمبود موسسات فرهنگی و علمی در ایران، اقدام به تاسیس یک مدرسه عالی رتبه کرد و تصمیم گرفت به جای فرستادن دانشجو و دانش‌آموز به کشورهای اروپایی، معلمان اروپایی را برای تدریس در دارالفنون به خدمت بگیرد. این مدرسه که اولین مدرسه جدید ایران بود، هفت شعبه داشت و شاهزادگان قاجار اولین دانش‌آموزان این مدرسه بودند. این مدرسه که حتی پس از مرگ امیرکبیر نیز به کار خود ادامه داد، تاثیر بسیار مهمی در ایران گذاشت و جوانان زیادی در این مدرسه، مهندسی، پزشکی، داروسازی و فنون دیگر را آموختند.

2. انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه

وقایع اتفاقیه دومین نشریۀ فارسی زبان و سومین نشریۀ ایران بود. کاغذ اخبار اولین نشریه ادواری ایران بود که 70 سال قبل از صدور فرمان مشروطیت آغاز به کار کرد. روزنامۀ آشوری «زهریری د بهرا» نیز اولین نشریۀ غیر فارسی زبان و به طور کلی دومین نشریه ایران بوده است.

اولین شماره نشریه هفتگی وقایع اتفاقیه در 18 بهمن 1229 خورشیدی منتشر شد. این روزنامه به انتشار اخبار داخلی، خبرهای مربوط به دربار، خبرهای مربوط به پایتخت، سفرهای شاه و عزل و نصب‌ها می‌پرداخت. وقایع اتفاقیه، اخبار خارجی و دگرگونی‌های سیاسی و اقتصادی کشورهای اروپایی را نیز منتشر می‌کرد.

 همچنین از ویژگی‌های مهم وقایع اتفاقیه این بود که صورت قیمت اجناس مورد نیاز مردم به نرخ رسمی دولتی در آن چاپ و منتشر می‌شد. اعلان فروش کتاب‌های تازه چاپ شده، اخبار مربوط به کودکان و نوجوانان، اخبار مدرسه دارالفنون، گزارش‌های بیماری‌های کودکان و ... نیز در این هفته‌نامه انتشار پیدا می‌کرد.

3. مبارزه با رشوه‌خواری

امیرکبیر حقوق شاه را کاهش داد و با مواجب‌های بی‌حساب و کتاب به مبارزه پرداخت. همچنین او قوانین مالیاتی را سر و سامان داد و کسری بودجه خزانه را که محصول صدارت حاجی میرزا آقاسی بود جبران کرد. او برای ماموران دولتی حقوق ثابت تعیین کرد و گرفتن هرگونه رشوه و آذوقه از مردم را ممنوع کرد.

4. حذف عنوان‌ها

در زمان شاهان قاجار، عناوین فرمایشی زیادی به درباریان اعطا می‌شد که در زمان صدارت امیرکبیر تمام این عنوان‌های فرمایشی حذف شدند.

5. سایر اصلاحات زمان امیرکبیر

ایجاد 40 قراول‌خانه در نقاط مختلف تهران، ممنوعیت هرزگی و قمه‌کشی و حمل اسلحه، ممنوعیت هرگونه شکنجه بدنی، سدسازی و پل‌سازی و سایر کارهای عمرانی، اصلاح وضع چاپارخانه دولتی و بسیاری از اصلاحات دیگر اجتماعی در زمان صدارت میرزا تقی خان فراهانی و به دستور وی صورت گرفت. او به ارتش سر و سامان داد و پوشش یکسان از پارچه ایرانی برای سربازان تعیین کرد. او مهمات‌سازی را رونق داد و تعدادی کارگاه تولید باروت در کشور احداث کرد.

یکی از اصلاحات مذهبی رخ داده در زمان وی این بود که با بست‌نشینی به شدت مبارزه کرد. بست‌نشینی به این صورت بود که افراد معترض یا محکوم و یا گناهکار با پناه بردن به مکان‌های مذهبی از مجازات مصون می‌ماندند. این حرکت به طور کلی در زمان رضاشاه ممنوع اعلام شد.

سرکوب بابیان و فرمان اعدام سید علی محمد باب از جمله اقداماتی بود که توسط امیرکبیر انجام شد. او دستگاه وزارت امور خارجه را توسعه داده و سفارت‌خانه‌های دائمی در برخی شهرهای خارجی و کنسولگری در برخی شهرهای دیگر احداث کرد.

عزل و قتل امیرکبیر

میرزا تقی خان فراهانی با اصلاحات بیشماری که در زمان صدارت خود انجام داد، موجبات مخالفت بسیاری از درباریان به ویزه مادر ناصرالدین شاه معروف به مهدعلیا را برانگیخت. با تحریکات او، شاه امیرکبیر را عزل و به کاشان تبعید کرد. مهدعلیا توطئه‌ای را طراحی کرد و امیرکبیر را در حمام فین کاشان به قتل رساند. جسد وی که در شهر کاشان به خاک سپرده شده بود با اصرار همسرش به کربلا منتقل شده و در آنجا دفن شد. گفته شده که ناصرالدین شاه پس از مرگ امیرکبیر بسیار پشیمان شد.

یکی از دخترهای امیر و خواهر ناصرالدین شاه بعدها به عقد رسمی مظفرالدین شاه قاجار درآمد و فرزند آنها، محمدعلی شاه به تخت سلطنت نشست. در واقع امیرکبیر پدر بزرگ محمدعلی شاه است.

بزرگداشت امیرکبیر

در ایران روز 20 دی ماه را که سالروز تولد و شهادت امیرکبیر است، روز ملی توسعه می‌نامند. در بسیاری از آثار سینما و تلویزیون از شخصیت امیرکبیر نام برده شده است و بازیگران مختلفی به ایفای نقش این بزرگمرد ایرانی پرداخته‌اند. مکان‌های زیادی در ایران به ویژه در شهر اراک به نام امیرکبیر نام‌گذاری شده است.

خانۀ تاریخی وی که قدمت آن به دوران قاجاریه می‌رسد در روستای هزاوه قرار دارد و در سال 1389 خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.