باغ شاهزاده ماهان کرمان یکی از زیباترین باغ‌های ایرانی است که معماری سنتی ایرانی آن منحصر به فرد است. قدمت این باغ کهن به دوران قاجاریه می‌رسد.

همه چیز دربارۀ باغ شاهزاده ماهان کرمان

باغ شاهزاده ماهان کرمان یکی از زیباترین باغ‌های کشور ایران به شمار می‌رود و در فهرست جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است. شازده ماهان یادگار دوران قاجار بوده و دستور ساخت آن به دست محمد حسن خان که حاکم کرمان بوده است صادر گردید. این باغ در سال‌های ۱۲۹۸- ۱۳۰۹ و در زمان حکومت عبدالحمید میرزا ناصرالدوله، حاکم بعدی کرمان تکمیل گردید.

شاهزاده ماهان نام کیست؟

زیبایی چشم نواز باغ شاهزاده ماهان کرمان می‌تواند هر بیننده‌ و گردشگری را مشتاق به کسب دانش بیشتر دربارۀ تاریخچه‌ آن کند. لازم به ذکر است که شاهزاده ماهان در واقع همان میرزا ناصرالدوله حاکم وقت کرمان که نوۀ ناصرالدین شاه و فرماندۀ قشون ایل قاجار بود، می‌باشد.

                   

معماری باغ شاهزاده ماهان کرمان

در بدو ورود به کوشک واقع در باغ زیبای شاهزاده ماهان، اولین چیزی که تمام نظرها را به خود جلب می‌کند، کاشی‌کاری‌های زیبا و هنرمندانه است. در بالای سردر این باغ نیز اتاقک‌هایی وجود دارد که پذیرای مهمانان بوده و محل استراحت آنان می‌باشد.

این باغ که در دل زمین کویری کرمان، کاملا سرسبز است دارای شکلی کاملا مستطیلی است و حوض‌های پلکانی منحصر به فرد آن که اختلاف طبقات این زمین شیب‌دار را به خوبی حل کرده است در میان درختان سرسبز قجری روح هر بیننده‌ای را طراوت می‌بخشند.

                         

معماری ایرانی ارزشی است که در گذر زمان نه تنها فراموش نشده بلکه همچنان قابل ستایش است. یکی از این افتخارات هنر ناب معماری ایرانی، باغ شازده ماهان کرمان است، باغی که همچون نگینی سبز بر انگشتر کویری می‌درخشد و تداعی کنندۀ بهشتی ناب در گرمای طاقت فرسای آن منطقه است.

سیستم آبرسانی هوشمند

آب، یکی از مهم‌ترین مولفه‌های اساسی در معماری و طراحی باغ‌های ایرانی است. در باغ شازده ماهان کرمان به محض ورود به باغ، مشاهدۀ طراحی آبنماها و حوض‌های پلکانی بیش از هرچیز دیگری در ذهن مخاطب شگفتی می‌آفریند. همیشه برای همه سوال است که این آب موجود در باغ از کجا تامین می‌شود و در پاسخ به این سوال باید گفت که این آب از قنات‌ها و رودخانه‌ای با نام تیگران تامین می‌شود که از نزولات آسمانی و برف‌های ارتفاعات کوه جوپار تغذیه می‌شود.

این آب وارد باغ شده و از طریق سیستم آبرسانی قدرتمندی که طراحی شده، درختان زیبا را سیراب می‌کند.

در واقع در سمت چپ و راست حوض، راه‌هایی برای عبور و مرور ساکنین قرار گرفته و در حاشیۀ آن نیز جویبارهایی مشاهده می‌شوند که فضای عبور و مرور را از فضای سرسبز باغچه‌ها جدا می‌کنند. آب نیز پس از عبور از این جویبارها به پای درختان رسیده و عملیات آبیاری انجام می‌شود.

همانطور که بیان شد، یکی از مشخصه‌های مهم و بارز باغ‌های ایرانی، وجود آب‌نماها، آبشارها و فواره‌ها می‌باشد. بنابراین جریانات آب در سطوح مختلف عمودی و افقی، همچنین استفاده از شیب زمین برای بهتر جاری شدن این آب منجر به این امر شد که معماران زیرک و هنرمند  این باغ به موفقیت شگرفی دست پیدا کنند.

فواره‌های حوض باغ

علاوه بر سیستم آبیاری هوشمند، وجود فواره‌های رقصان در حوض‌های پلکانی باغ باعث شده است تا طراوت فضای پیرامون حفظ شود و زیبایی این باغِ همچون بهشت دو چندان شود.

فواره‌های حوض‌ها بسیار دقیق و هوشمندانه ساخته شده‌ و بر اساس اختلاف ارتفاع موجود در شیب زمین بدون استفاده از هیچ نیروی مکانیکی دیگری در حال فعالیت هستند. در واقع برای ایجاد این سیستم از خمره‌هایی استفاده شده است که با اتصال به یکدیگر می‌توانند مانند لوله‌های یک ساختمان کار کنند. آب جاری در باغ که در داخل این خمره‌ها وارد شده و جریان می‌یابد به یکی دیگر از خمره‌هایی که نقش زانویی را در سیستم‌ لوله‌کشی دارد رسیده و از آن‌جا به سمت بالا فوران می‌کند.

جلوۀ هنر ناب معماری در باغ شاهزاده ماهان کرمان

باغ شازده ماهان کرمان یک نمونۀ برجسته از باغ‌های تخت‌ ایرانی که باغ‌هایی مسطح و پله‌پله هستند، می‌باشد. این باغ بهشتی در زمینی کاملا مستطیل شکل و به ابعادی معادل 407 متر طول در ۱۲۲متر عرض ساخته شده و وسعت کلی آن حدود ۷.۵ هکتار می‌باشد. شیب زمین در حدود ۴.۵ درصد بوده و با حصاری بلند از درختان، خود را از فضای کویری بیرون باغ جدا می‌کند.

                                     

منظره و کاربرد باغ شاهزاده ماهان کرمان

دو محوطۀ بزرگ و محصور شده با نرده‌های چوبی زیبا در قسمت جلوی دو بنای اصلی باغ یعنی سردرخانه و بالاخانه وجود دارد که کاربری مسکونی باغ را تایید می‌کند.

باغ شازده ماهان با استفاده از عناصر معماری در طبقۀ بالایی سردر، این امکان را فراهم کرده تا مخاطب از یک سو به تماشای جلوه‌های باغ بنشیند و از سوی دیگر نیز از تماشای منظرۀ کوه‌ها لذت ببرد.

کوشک یا عمارتِ در باغ

بیننده در دو جبهه شرقی و غربی باغ شاهد یک کوشک زیبا خواهد بود که در دو طبقه ساخته شده و از عناصر مهم معماری ایرانی بهره برده‌ است. در ساخت این کوشک از آجرها و ملات استفاده شده و از هنر کاشی‌کاری ایرانی نیز در حد اعلایی استفاده شده است. دیواره‌های باغ از ملات کاهگل ساخته شده و دیواره‌های نزدیکی بالاخانه و سردرخانه ترکیبی از آجر و ملات گچ هستند.

کف حیاط باغ و پیاده‌رو‌ها با قلوه‌سنگ‌ها و ملات پوشیده شده و در سردرخانه و بالاخانه نقوش هندسی معماری ایرانی به چشم می‌خورد. پله‌ها کاملا آجری بوده و برای تفکیک مرز کرت‌ها و باغچه‌ها از پیاده‌رو‌ها از سنگ استفاده شده است.

معرفی قسمت‌های مهم باغ شاهزاده ماهان کرمان

سر در خانه:

بنای سردرخانه در قسمت ورودی باغ قرار گرفته است و در دو طبقه نقش یک واسط را میان درون و بیرون مجموعه ایفا می‌کند. در واقع بازدیدکننده قبل از وارد شدن به باغ شازده ماهان باید از راهروی ورودی عبور کرده و با کمی توقف در هشتی کوچک آن برای تماشای منظره‌ا‌ی حیرت‌انگیز از یک باغ ایرانی آماده شود.

دروازۀ ورودی باغ با ارتفاعی معادل 3 متر در میان بنای سردرخانه قرار گرفته و گویی از مهمانان استقبال می‌کند. مخاطبین پس از عبور از زیر آن، توسط یک فضای واسط مربعی شکل به ابعاد 10 در 10، به داخل باغ هدایت شده و از پله‌هایی که به صورت دو پلۀ اریب هستند و پاگردهای مثلثی شکل در گوشه‌ها دارند، به اتاق‌های جانبی وارد می‌شوند.

بالاخانه و باغ خلوت:

 در بالاترین قسمت مجموعه، ساختمانی قرار دارد که به آن عمارت شاه‌نشین یا بالاخانه یا همان کوشک اصلی می‌گویند. سکویی در جلوی ورودی بالاخانه قرار گرفته و امکان دسترسی به طبقۀ دوم را برای ساکنین از طریق پلکان داخلی میسر می‌سازد.

این بنا در ابعادی معادل 9 متر عرض در ۵۲ متر طول و مساحتی در حدود ۴۸۷ متر مربع بنا شده است و به عنوان تنها بنای مجزا از دیوار پیرامونی باغ به حساب می‌آید. بنای کوشک کاملا متقارن بوده و در انتهای باغ واقع شده است. این بنا در بالاترین نقطه توپوگرافی زمین قرار دارد.

یک حجم 2.5 طبقه در مرکز و دو بال یک و نیم طبقه در دو طرف این بنا چشم‌نوازی می‌کنند. حجم مرکزی بنا نیز مقداری جلوتر از دو بال به سوی باغ پیشروی کرده و یک بهارخواب یا ایوان بزرگ به ابعاد 10.5 در 4.5 متر به وجود آورده است.

حمام:

 در قسمت بالایی باغ و در پشت دیوارهای پیرامونی، حمام قرار گرفته است. این حمام شامل فضاهای تو در تو بوده و از طرف بیرون نیز بدنه‌ای شکسته را به معرض نمایش می‌گذارد. فضاهای داخلی حمام نیز با گنبد و قوس ایرانی تزئین شده و از عناصر مهم معماری ایرانی برخوردار می‌باشد.

                                             

خانه زعیم باشی و برج مراقبت:

در گوشۀ جنوبی زمین، بنایی در سمت چپ وجود دارد که محل سکونت دائمی محافظان اصلی باغ یا زعیم باشی بوده است. این بنا رو به فضای بالاخانه بوده و تا دیوار اصلی حدودا ۵/۸ متر بیرون‌زدگی دارد. این بنای زیبا در بالای حمام قرار گرفته و توسط استوانه‌های برج مراقبت از آن جدا شده است.

سخن پایانی

در این مقاله تلاش شد تا از فرهنگ و هنر این مرز و بوم به خصوص معماری ایرانی مطالبی عنوان شود. باغ شاهزاده ماهان کرمان یادگار دوران قاجار است و موسسۀ فرهنگ و علوم علیمان، یکم دی ماه را به عنوان روز کرمان به تمامی هنر دوستان و به خصوص اهالی محترم شهر زیبای تاریخی کرمان تبریک و تهنیت عرض می‌نماید.

 

صفای جنت ماهان، بهشت کرمان است

ز یمن شاه ولی جایگاه عرفان است

ز  یاس و نسترنش بوی عاشقی آید

که عاشقان ولیش ز باده مستان است

صبا وزد به گلستان ز سوی میخانه

که بوی عشق و صفا هدیه‌ای ز رحمان است

به هر طرف ز صفا باغ‌های پر میوه

به باغ شازده‌اش هر دلی به پیمان است

خوش است نور مه و اختران زیبایش

که نَرد عشق حبیبان ز مه نمایان است

سکُنج دیدنیش روح بخش و روح‌افزا

که آزمند شفا بی‌خبر ز درمان است

صبای بلبلو و روغن، چو عرب آباد

به هر طرف ز شعف هدهد سلیمان است

نوای بلبل شیدا سحرگهان تا صبح

کنار جوی روان محفلی ز جانان است

چه خوش بفصل بهاران، هجوم مشتاقان

نوای نغمه شیوا بگل هزاران است

بر آستان ولی نغمه‌ها کند بلبل

که هر گلش ز ترنم همیشه خندان است

مزار شاه ولی غرق از گل و ریحان

رواق شاه ولی بهتر از گلستان است

بنای شاه ولی زنده می‌کند جانان

که خاطرات کهن یادی از کریمان است

برای صوفی و سالک چو مرکزی از عشق

مکان شاه ولی جایگاه رندان است

ز دیدگاه ولی هر هنر شود احیا

ببارگاه ولی خوش اثر ز پاکان است

به حق ز قرب ولی وعده گاه معشوق است

ز وصل غنچه گل بلبلش غزل‌خوان است

مقام شاه ولی قبله گاه هر عاشق

به پیش صوفی حق بهتر از صفاهان است

ز شور میکده‌اش مرشدان برقص آیند

به حق گدای خاک رهش شاه شاهان است

کجاست حافظ و گوید که رشک شیرازی

تو رشک خلد برینی عطای یزدان است

بنوش جام می یا علی بگو ناصر

که مست جام میش بنده‌اش سلیمان است

«دیوان ناصری»