معماری خانه بروجردی‌ها در شهر کاشان به ما کمک می‌کند تا بهتر با معماری ایرانی آشنا شویم. معماری حیرت‌انگیز خانۀ بروجردی‌ها نظر هر بیننده‌ای را جلب می‌کند.

معماری خانۀ بروجردی‌ها در شهر کاشان

قدمت معماری خانه بروجردی‌ها در شهر کاشان مطابق با کتیبه‌های موجود در چهار طرف تالار این خانه، حدودا به سال ۱۲۹۲ هـجری قمری برمی‌گردد. خانۀ بروجردی‌ها توسط فردی به نام "حاج سید جعفر نطنزی" که واردات مال‌التجاره از شهر بروجرد را بر عهده داشته است ساخته می‌شود.

طبق اظهارات بیان شده توسط اهالی آن منطقه، بنا کردن این ساختمان بیش از هجده سال به طول انجامیده و این ساختمان در سال 1310 بهره‌برداری شده است. در مجموع در ساخت این ساختمان زیبای تاریخی بیش از 150 بنّا و هنرمندانی زبردست مانند گچ‌کاران، آینه‌کاران و غیره همکاری کرده‌اند. 

خانۀ بروجردی‌ها در ابتدا به دو قسمت اندرونی و بیرونی تقسیم شده بود. قسمت بیرونی این بنای باشکوه در سال 1353 هجری شمسی تحت تملک ادارۀ میراث فرهنگی درآمده و در فهرست آثار بناهای تاریخی مهم ایران به ثبت رسمی رسیده است.

شاید برای شما این سوال مطرح شود که قسمت اندرونی بنا چه شده است؟

در پاسخ به این سوال باید عنوان کرد که قسمت اندرونی این ساختمان که در ضلع‌های شرقی و شمال شرقی واقع شده است همچنان تحت تملک خصوصی می‌باشد.

در ادامۀ این مطلب به بررسی ساختمان خانۀ بروجردی‌ها از نگاه معماری خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.

شناخت معماری و تحلیل فضای خانۀ بروجردی‌ها در شهر کاشان

بنای خانۀ بروجردی‌ها دارای حیاطی کشیده بوده است. دو سر حیاط این خانه دارای دو مجموعه در دو طرف بنا می‌باشد. نمای چشم نواز این دو قسمت نسبت به دو وجه دیگر ساختمان، از ارتفاع بیشتری برخوردار است. وجه جنوبی حیاط که مهم‌ترین و اصلی‌ترین قسمت خانه بروجردی‌ها محسوب می‌شود متشکل از یک تالار بسیار بزرگ، باشکوه، با عظمت و بسیار مرتفع می‌باشد که به شکل هشت و نیم هشت درآمده است. در آنجا اتاق‌های بزرگ و فضاهایی وجود دارد که در دو طبقۀ مختلف، دورتادور این تالار قابل مشاهده می‌باشند. 

نقشه‌های زیر، پلان‌های خطی زیرزمین، طبقه اول و طبقه دوم هستند. 

در قسمت جلویی تالار یک فضای زیبا وجود داشته که نقش رابط بین تالار باشکوه و ایوان بزرگ خانه را که مشرف به حیاط می‌باشد ایفا می‌کند. در دو سوی این به اصطلاح رابط نیز شاهد دو فضای جذاب سرپوشیدۀ بسیار وسیع هستیم. این قسمت به خودی خود نقش واسط اتصال‌های اتاقک‌های اطراف مجموعه را نیز بازی می‌کند.

تزئینات سقف گنبد جبهه جنوبی

تالار و یکی از فضاهای سرپوشیدۀ جبهه جنوبی

بیشتر فضاهای اصلی خانۀ بروجردی‌ها دارای تزئینات زیبا و مفصلی می‌باشند که چشم هر بیننده‌ای را به خود جذب می‌کنند. تالار اصلی، فضاهای سرپوشیده و همچنین سقف گنبدی شکل تالار و هنر یزدی‌بندی که در نهایت زیبایی و دقت اجرا شده است همگی بر زیبایی این خانه می‌افزایند.

نورگیرهایی که در لابه لای واحدهای آن طراحی و سپس تعبیه شده‌اند منجر به افزایش دوچندان زیبایی و شکوه سقف می‌شوند. حجم بیرونی این نورگیرها نیز به همراهی یک نورگیر اصلی در وسط بنا، نمای ویژه‌ای به ساختار گنبد بخشیده است.

یکی دیگر از شگفتی‌های معماری و هنر تزئینات خانۀ بروجردی‌ها، دیوارهای شاه‌نشین تالار است که دارای نقاشی‌هایی بسیار هنرمندانه از پادشاهان فقید قاجاری می‌باشد. تأثیر سبک آثار اروپایی در این قسمت کاملا هویدا و مشهود است. گچبرهای چیره‌دستی که در این مجموعه فعالیت کرده‌اند، نهایت دقت و ظرافت را جهت ایجاد یک فضای دلنشین و ناب به خرج داده‌اند. در حقیقت اوج شکوفایی هنر گچبری را می‌توان در این بنا مشاهده کرد.

تمام جداره‌های این تالار دارای تزئینات گچبری کاملا رنگی بوده و ایوان موجود در جلوی این بخش نیز با نمایی شاخص و مرتفع به حجم پرهیبت سقف این تالار جلوه‌ای خاص بخشیده است.

دو بادگیر زیبای واقع در دو سوی این قسمت نیز از اهمیت بسیار ویژه‌ای برخوردار است. این بخش از خانۀ بروجردی‌ها در ذهن بازدیدکنندگانی که به تازگی وارد این بنا شده‌اند یک ساختمان کاملا قجری را تداعی می‌کند.

 حوض طولانی و کشیدۀ موجود در میان حیاط و همچنین باغچه‌هایی که در دو سوی حیاط قرار گرفته‌اند آنجا را به شکل بهشت برین درآورده‌اند و یک عامل بسیار مهم در افزایش شکوه و زیبایی منظرۀ خانه می‌باشند.

برش افقی از پلان ساختمان

سرداب بزرگ خانه نیز در زیر این قسمت واقع شده که راه ورود به آن در زیر ایوان اصلی قرار گرفته است.

در جبهۀ شمالی خانۀ بروجردی‌ها نیز یک تالار باشکوه پنج دری با شاه‌نشین زیبا قابل مشاهده است. یک مهتابی شگفت‌انگیز در قسمت جلویی آن وجود داشته و بادگیرها نیز در نمای پشت آن چشم نوازی می‌کنند. فضای داخلی این تالار نیز از هنر ناب گچبری همچون سایر قسمت‌ها بهره‌مند می‌باشد.

دو اتاق سه دری کوچک نیز در دو طرف این مهتابی قرار گرفته‌اند که در مقایسه با سایر فضاها، تالار و فضاهای دو طرف از ارتفاع کمتری برخوردار می‌باشند و یک ترکیب حجمی بسیار خاص و ویژه‌ی را بوجود آورده‌اند. در جبهه شرقی خانه بروجردی‌ها نیز سه اتاق مجزا و فضاهای خدماتی وجود دارد. در جبهة مقابل آن نیز تنها طاق نماهایی قرینه شکل با نمایی از روبرو دیده می‌شوند که یک ایوان ستون‌دار کم عمق در میانه آن‌ها به زیبایی این فضای خاص می‌افزاید.

ورودی خانه یک سردر زیبا و جلوخانی با تزئینات گچبری خاص دارد و چند فضاي متوالی با شکل‌های مختلف را به وجود آورده و دارای دالانی است که به حیاط زیبای این مجموعه منتهی می‌شود.

این ترکیب صحیح و ساختارمند، فرد بازدیدکننده را بر اساس یک سلسله مراتب به درون بنا هدایت می‌کند.

سخن پایانی

در این مقاله به شرح معماری خانه بروجردی‌ها در شهر کاشان پرداخته شد و معماری بناهای مختلف این خانه مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفت. خانۀ بروجردی‌ها در شهر کاشان، خیابان علوی، خیابان قلعه جلالی، محلۀ سلطان امیراحمد واقع شده است.

منابع:

• نراقی، حسن - آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز انجمن آثار ملی - تهران ۱۲۳۸
• فرخ یار حسین - نگاهی به بناهای تاریخی کاشان - ناشر: مؤلف - تهران ۱۳۶۹