معماری بازار سرپوشیده شهر اراک از شگفتی‌های بیشماری برخوردار است. این بازار سرپوشیده یکی از نخستین بناهایی است که در شهر اراک احداث شده است.

معماری بازار سرپوشیده شهر اراک و تاریخچۀ شکل‌گیری آن

معماری بازار سرپوشیده شهر اراک که یکی از نخستین بناهای این شهر به حساب می‌آید، برای شناخت معماری ایرانی بسیار اهمیت دارد. بازار اراک یک مجموعۀ کامل خدماتی است که دارای حمام، مساجد، مدرسه‌ها، آب انبارهای گوناگون، گذرهای زیبا و کاراوانسراهای متعدد می‌باشد.

                      

بازار تاریخی اراک در زمان پادشاهی فتحعلی شاه قاجار توسط "سردار سپهبد یوسف خان گرجی" در سال ۱۲۲۸ هجری قمری در مرکز منطقۀ سلطان آباد (نام قدیمی و قبلی اراک امروزی) ساخته می‌شود. بازار به مرکزیت چهارسوق از ۴ جهت مختلف جغرافیایی به دروازه‌های مهم و قدیمی شهر اراک متصل بوده ‌است. این مجموعۀ تاریخی به نوعی از لحاظ نظامی و سوق الجیشی، منطقۀ استراتژیک شهر در زمان خود بوده‌ است. بازار تاریخی شهر اراک در تاریخ دهم آبان‌ ماه ۱۳۵۵ به ‌عنوان یکی از بناهای تاریخی و آثار ملی ایران به شماره ثبت ۱۲۸۵ به ثبت رسیده ‌است.

تاریخ ساخت مجموعۀ بازار با تاریخ ساخت شهر سلطان آباد یکی بوده است. در واقع ساخت سلطان‌آباد با عنایت به منابع مختلف تاریخی حدود بیست سال به طول انجامیده و در این میان، بناهای بازار تاریخی و تمامی ارکان آن به مانند: راسته‌ها و سر سراها و دالان‌ها بنا شده‌اند.

علت شکل‌گیری بازار تاریخی اراک

یکی از مهم‌ترین دلایل ساخت این بازار وجود اقتصاد قوی و غنی در اطراف شهر سلطان‌آباد بوده است. در واقع مرغوبیت محصولات زراعی و کشاورزی در منطقه و همچنین شهرت جهانی فرش ساروق در آن زمان و احساس نیاز به ایجاد یک هستۀ مرکزی مبادلات تجاری جهت فروش محصولات متنوع، انگیزۀ اصلی حاکمان شهر بوده است.

مسیر مجموعۀ تاریخی بازار شهر اراک بر خلاف بسیاری از بازارهای دیگر ایران، هرگز به صورت آزاد و یا منحنی نبوده و از انسجام و نظم ویژه‌ای برخوردار می‌باشد. مسیرها دارای تقارن هندسی هستند و راسته اصلی بازار نیز با گذرهای مختلف که آن را قطع می‌کنند یک بافت شطرنجی یکدست مانند بافت خود شهر اراک را به وجود می‌آورند.

مساحت کل مجموعۀ بازار تاریخی اراک در حدود ۱۴ هکتار می‌باشد که در گذشته نیز در چهار طرف بنای بازار، چهار دروازه‌ی اصلی به نام‌های دروازه راهزان، دروازه شهرجرد، دروازه قبله، دروازۀ حاج علی نقی وجود داشته که در گذر زمان از بین رفته‌اند.

                           

                                 

شناخت معماری بازار سرپوشیده شهر اراک

معماری بازار سرپوشیده شهر اراک از جذابیت‌های زیادی برخوردار است. این بازار تاریخی دارای دو محور عمود بر هم است که محور شمال به جنوب آن دارای طولی معادل ۷۲۰ متر و محور دیگر آن که شرقی _ غربی است طولی معادل ۲۰۰ متر  و هشت گذر دارد. محور اول دارای دو ورودی است که یکی در قسمت شمال و دیگری در قسمت جنوب می‌باشد و در محور شرقی غربی نیز یک ورودی در شرق و دیگری در غرب قرار گرفته است.

 همچنین این دو محور اصلی و فرعی یکدیگر را در نقطه‌ای به ‌نام چهارسوق قطع می‌کنند. این در حالی است که در چهار سوق بازار که معماری بسیار دلنشینی دارد، یک حوض سنگی زیبا جریان آب را به طرفین هدایت می‌کند.

                                         

                                             

در هنگام ساخت این مجموعۀ بی‌نظیر، بیشتر از مصالحی مانند آجر استفاده شده است و ملات‌های خشت‌وگل، خاک رس، گچ و آهک نیز مکمل نازک‌کاری این بنای باشکوه هستند. همچنین جهت افزایش استحکام بنای بازار، تیرچه‌های چوبی به وفور دیده می‌شود‌ و در پای ستون‌های مهم نیز از صفحه‌های فلزی و ورق‌های مسی و سربی استفاده شده‌ است.

آنچه زیبایی معماری بازار اراک را دوچندان می‌کند، طراحی سقف آن است. سقف بازار اراک به صورت گنبدی است و در نمای بام نیز گنبدها در دو محور اصلی (شمالی_جنوبی) و فرعی (شرقی_غربی) به صورت ممتد با نظم به خصوصی دیده می‌شوند.

                                             

در مرکز هر یک از گنبدها، نورگیر چند ضلعی تعبیه شده است که علاوه بر نقش نوردهی، وظیفۀ تهویۀ هوا را نیز بر عهده دارد. به دلیل استفاده از علم معماری خاصی که در بنا بکار گرفته شده است، هوای داخلی بازار در فصول سرد، گرم و مطبوع بوده و در فصول گرم علی‌رغم آن‌که بازار سر پوشیده است بسیار خنک می‎‌باشد.

                                   

معرفی سراهای بازار اراک

بازار تاریخی سرپوشیده شهر اراک دارای سراهای متعدد بوده که هریک به تنهایی از ویژگی‌های معماری اصیل ایرانی پیروی می‌کنند. سراهای باشکوه بازار سرپوشیدۀ اراک به شرح زیر می‌باشند:

1. سرای فدایی

2. سرای نبی زاده

3. سرای ناظمی

4. سرای کریمی

5. سرای کرمانشاهی‌ها

6. سرای کتاب فروشی‌ها

7. سرای کاشانی

8. سرای صندوق‌سازها

9. سرای فلسطین

10. سرای آقایی

11. سرای حاج باشی

12. سرای مسگرها

13. سرای گلشن

14. سرای تقوایی

15. سرای هزاوه‌ای‌ها

16. سرای نوذری

17. سرای اکبریان

18. سرای قمی‌ها

19. سرای نو

20. سرای نقشینه

در ادامۀ این مقاله به معرفی چند سرای بسیار معروف بازار اراک خواهیم پرداخت.

اراک، تیمچه و سرای اکبریان؛ واقع در تقاطع گذر دوم از سمت ورودی بازار

تیمچه و سرای اکبریان در کنار تقاطع یکی از این گذرها با راسته بازار واقع است. از این رو خطوط اصلی طرح آن با مسیر بازار و بناهای اطراف موازی است و تضاد میان شکل آزاد مسیر بازار و شکل منظم هندسی بنا، در اینجا به چشم نمی‌خورد. این مجموعه از شمال به گذر اصلی، از شرق به راسته بازار و از جنوب به سرای قمی‌ها محدود می‌شود. در جنوب غربی آن فضای بازی وجود دارد که احتمالا بارانداز یا برف‌انداز بوده و در غرب مجموعه نیز سرای کوچکی است که از طبقۀ دوم به آن راه دارد.

                       

                                    

به طور معمول در بازار هنگامی که یک تیمچه و یک سرا هم‌نشین یکدیگر می‌شوند، تیمچه مقدمه‌ای برای ورود به مجموعه است. اما در سرای اکبریان چنین نیست و سرا بلافاصله در جوار راسته بازار قرار گرفته و ورودی شاخصی ندارد.

حجره‌ها در اطراف سرا هستند و خود سرا نیز دو طبقه دارد. بیشتر حجره‌ها به جز حجره‌های جنوبی دو سویه هستند. ستون‌های سرا سنگی استوانه‌ای هستند و قوس‌های کمانی رواق رنگ و بوی قاجاری بنا را افزایش می‌دهند.

    

حوضی کشیده که در جهت شمالی_جنوبی قرار گرفته است در وسط صحن به زیبایی مجموعه می‌افزاید. راه رسیدن به حجره‌های طبقه بالا وجود یک راهرو روباز مهتابی مانند می‌باشد. دو سری پله در کنج‌های شمال غربی و جنوب غربی تیمچه وجود دارد که امکان رفتن به طبقه بالا را فراهم می‌کند.

اراک، تیمچه حاجی باشی؛ واقع در تقاطع گذر دوم از سمت ورودی بازار

این مجموعه ترکیبی از یک تیمچه و یک سرای کوچک در انتهای راسته فرعی بازار اراک است و در جناح جنوبی آن قرار دارد. مدرسه سپهدار تقریباً روبروی این تیمچه قرار دارد. تیمچه شکل کشکولی دارد و تناسبات کشیده‌اش آن را به دالان شبیه کرده است. دهانه حجره‌ها و طاق‌بندی تیمچه آهنگی یکنواخت دارد. این آهنگ در یک دهانه که محل استقرار پلکان است به نحوی نامتعارف نقض شده است.

                  

اتصال تیمچه به بازار نیز نامتعارف و با هندسه طرح مغایر است که احتمالاً اثر تصرفات بعدی است. این ارتباط از گوشۀ شمال غربی تیمچه از طریق راهروی ساده که در یک سمتش دو حجره قرار دارد برقرار شده است. کل طاق و قوس‌ها آجری ساده‌اند و قوس‌ها جناغی هستند. در وسط هر طاق، روزنه‌ای هشت گوش و در طرفین هر طاق روزنه‌ای بيضي شكل واقع شده است. دو سر تیمچه با نیم طاق خاتمه یافته و بخشی از نیم طاق شرقی فروریخته است.

                      

تقسیم‌بندی نمای حجره‌ها در طبقۀ پایین، تک قسمتی و در طبقه بالا دو قسمتی است. از بعضی در و پنجره‌های ساده چوبی قدیمی می‌توان ترکیب اصلی نما را حدس زد و با توجه به این ترکیب و بعضی تزئینات گچی تیمچه و ترکیب کلی طرح به نظر می‌رسد که بنا متعلق به اواخر دوره قاجاریه یا اوایل دوره پهلوی باشد.

تیمچه و سرای کتاب فروش‌ها؛ واقع در تقاطع گذر سوم از سمت ورودی اصلی بازار

 این سرا در جناح شرقی راستۀ اصلی بازار اراک واقع شده است و مجموعۀ سقف محوطۀ میانی سرا، چوبی و مسطح می‌باشد. این سقف ترکیبی نامتعارف از فضاهای باز و بستۀ بازار است. در حد فاصل سقف و دیوار دور تا دور سرا در بخش غربی مجموعه یک تیمچه و یک دالان وجود دارد. در آثار معماری متداول است که سقف، بزرگ و مستطیلی شکل در نظر گرفته شود و حجره‌ها در پیرامون آن به صورت یکپارچه امتداد یابند.

                                       

تیمچه با دو دالان در دو طرف به بدنۀ صحن متصل شده است. بخش غربی مجموعه شامل تیمچه و دالان‌هاست که بر اساس نقشی واحد طراحی شده‌اند و همه دهانه‌ها و حجره‌ها بر شبکه‌ای از خطوط موازی با راسته بازار انطباق دارند. تیمچه دو طبقه است و فضای میانی آن شکلی کشیده و شبه کشکولی دارد. زاویه کنج‌ها برخلاف معمول نیم قائم یا ۴۵ درجه نیست و از طرفی هیچ یک از حجره‌های واقع در کنج‌ها تغییر جهت نیافته است.

                 

                                                     

حجره‌ها را همچون حجره‌های دالان‌ها به تشابه و توالی در کنار هم چیده‌اند فقط برخی را برای گشودگی فضا به عقب‌تر هدایت کرده‌اند. دو دهانه بزرگتر در وسط و دهانه‌های کوچک‌تر در طرفین هر جبهه به راهرو راه دارند. این راهروها دارای پلکان ارتباطی به طبقات بالا می‌باشند.

سقف فضای میانی تیمچه، چوبی است و منبت‌کاری زیادی دارد. ستاره‌های زیبایی در این سقف به درخشش فضا کمک شایانی می‌کنند تا معماری چشم‌نوازی را به ارمغان بیاورند.

       

                                   

تمام نمای داخلی تیمچه آجری است و در لچکی‌ قوس‌های فوقانی تزئینات آجری اندکی دیده می‌شود. قوس ورودی به حیاط، قوس کلیله است و پس از گذر از این قوس وارد حیاطی خواهید شد که حوضی نسبتا بزرگ در وسط صحن آن است. هندسه آن متفاوت بوده و شباهت زیادی به قسمت بیرون زدۀ تیمچه دارد. چهار باغچه مستطیل شکل در اطراف حوض به زیبایی بصری این فضا می‌افزاید.

اصطلاحات تخصصی رایج در معماری بازار

در دنیای تخصصی مهندسین معمار یا افراد باتجربۀ فعال در زمینۀ ساخت و ساز که به آن‌ها بنّا می‌گویند اصطلاحاتی وجود دارد که در این قسمت از مقاله، به مفاهیم آن اصطلاحات رایج در ساخت بنای بازار خواهیم پرداخت.

ایوان: بخشی از بنا که کف آن از دیوار بیرون زده و با جان‌پناه محصور شده باشد.

بارانداز: محل بارگیری و تخلیه بار.

بارو: دیوار بلند پیرامونی قلعه یا شهر.

بازارچه: بازار کوچک

باغ: محوطه‌ای محصور با درختان زیاد و گل و گیاهانی که ممکن است بنا و حوض و نهر و معبر و باغچه و ... داشته باشد.

باغچه: قسمتی از فضای باز که در آن گیاه می‌کارند.

بافت: نظام و شیوه هم‌نشینی و در هم‌تنیدگی عناصر گوناگون در شهر یا روستا یا بخشی از آن‌ها.

بالاخانه: فضا یا مجموعه فضاهایی که در گوشه‌ای از بام بنا قرار دارند.

بام: وجه بيروني آخرين سقف بنا

بانی: بنیان‌گذار یا کارفرمای بنا، تأمین‌کننده هزینه احداث آن.

برج: بنایی بلند با قاعدۀ منظم که حجم بیرونی آن در معرض دید است.

بندکشی: پرکردن درزهای بین آجرها یا قطعات مصالح دیگر در نما یا کف بنا با ملات.

پستو: فضایی کوچک در پشت فضای اصلی و مرتبط با آن که معمولاً انباری است.

پنجره‌بندی: نظام ترکیب و هم‌نشینی پنجره‌‍‌ها در نما.

پیشانی: بخش بالایی نمای بنا.

تالار: فضایی بسته، مرتفع و مجلل با دهانه وسیع و با قاعده مستطیل شکل.

تراز: ارتفاع نقطه یا خط

ترک: محل تلاقی دو وجه یا دو بخش طاق یا گنبد.

تیمچه: بنایی در بازار متشکل از یک فضای مرتفع سرپوشیده میانی و حجره‌هایی در پیرامون آن.

جرز: دیوار باربر

جلوخان: محوطه‌ای باز از اجزای دستگاه ورودی که پیش از سردر و در جلو آن قرار می‌گیرد.

چارسو یا چارسوق: فضایی گشاده با طاق مدوّر در محل تقاطع دو یا چند راسته بازار.

چشمه: دهانه بین چهار ستون که طاق آن را می‌پوشاند.

چهار ایوانی: الگویی در طرح بنا که در آن هر چهار ضلع حیاط ایرانی در وسط قرار داشته باشد.

حجره: اتاق کوچک در بناهای عمومی.

حجره‌بندی: نظام ترکیب و هم‌نشینی حجره‌ها.

حياط: فضای باز محصور بنا.

حیاط سازی: طرح آرایش و ترکیب اجزای درون حیاط مانند حوض و باغچه و معبر.

حیاط مرکزی: حیاط میانی

خشت: گل قالب زده به شکل مربع، معمولاً به ضلع ۲۰ سانتی‌متر.

دهانه: فاصله میان ستون‌های حامل سقف یا قوس.

دهلیز: دالانی که در حد فاصل مدخل و درون بنا باشد.

راهرو: فضای کشیده‌ای که دو یا چند فضا را به هم مرتبط می‌کند.

رسمی بندی: نوعی از کاربندی متشکل از شبکه‌ای هندسی از قوس‌های متقاطع که معمولاً بازتر نیستند.

رواق: فضای نیم باز طویل تک لایه با ستون‌های متعدد در کنار فضای باز که معمولاً از تکرار چهار طاقی‌های مشابه در یک راستا پدید می‌آید.

سازه: استخوان‌بندی باربر بنا.

ستون دوقلو: دو ستون نزدیک به هم و یا ستون‌هایی به شکل دو ستون به هم چسبیده.

مراز: محل نگهداری کالا.

سردر: از اجزای دستگاه ورودی.

سرستون: برآمدگی بالای ستون در محل اتصال ستون به سقف که معمولاً تزئینی است.

سقاخانه: بنای عمومی کوچکی که آب آشامیدنی برای مردم فراهم می‌آورد.

شاه‌نشین: فضایی فرورفته در میان ضلع اصلی تالار یا ایوان. فضایی که مناسب برای نشستن است.

شیروانی: سقف شیب‌دار سبک با رویه فلزی صحن حیاط یا فضای باز بنا، به ویژه در بناهای عمومی.

طاقچه: فرورفتگی در دیوار برای نهادن اشیا.

طاق مدور: طاقی که قاعده آن دایره باشد.

عرقجين: طاق کم‌خیز که برش عمودی میانی آن از نیم دایره کمتر باشد. قسمت کم خیز بالایی بعضی از گنبدها یا طاق‌های مدور.

فضای نیم باز؛ فضای صنفی که یک یا چند وجه آن به فضای باز گشوده باشد.

قوس کلیل: نوعی قوس مركب كم‌خيز سه قسمتی یا سه کمانی

قوس کمانی: قوس تک کمانی کم‌خیز

کاروان‌سرا: محل توقف و اقامت کاروانیان که شامل صحن و حجره‌هایی در پیرامون آن و امکاناتی برای تخلیه بار است.

کشکولی: مستطیلی که گوشه‌هایش به یک اندازه پخ خورده باشد.

سخن پایانی

معماری بازار سرپوشیده شهر اراک در این مقاله بررسی شد. سپس چند سرای بسیار معروف بازار تاریخی اراک معرفی و مفاهیم و اصلاحات رایج در فنّ مهندسی معماری بازار در گذشته و حال عنوان گردید. امید است معماری باشکوه بناهای تاریخی در هر شهری حفظ، نگهداری و در صورت صلاحدید مرمت شوند تا فرهنگ غنی گذشتگان برای همیشه ماندگار و محفوظ بماند.